Beeldhouwer: Mari Andriessen
Materialen: “Phoenix”: brons; “Snelheid” en “Veiligheid”: Franse kalksteen
“Phoenix”: Delftsche Studenten Sociëteit Phoenix, Phoenixstraat 30, Delft (sinds mei 1975)
“Snelheid” en “Veiligheid”: Spoorwegmuseum, Maliebaanstation 16, Utrecht (sinds 1990)
“Phoenix”, “Snelheid” en “Veiligheid” zijn op 20 en 21 maart 1940 geplaatst op het dak van Utrecht CS, Stationsplein, Utrecht
maquette bovenverdieping Utrecht CS; midden: een miniatuur phoenixbeeld (1939)
maquette bovenverdieping Utrecht CS met miniatuuruitvoeringen van (links) “Snelheid” en (rechts) “Veiligheid” (1939)
vlnr: “Snelheid”, “Phoenix” en “Veiligheid” (Utrecht CS, Stationsplein, 1940)
“Phoenix” (Utrecht CS, 1972)
“Phoenix” (Delftse Studenten Sociëteit Phoenix, 2021)
“Phoenix” (Delftse Studenten Sociëteit Phoenix, 2021)
“Phoenix” (Delftse Studenten Sociëteit Phoenix, 2021)
“Phoenix”: de vlammenzee boven de banier (Delftse Studenten Sociëteit Phoenix, 2021)
“Phoenix”: deel van een spoorrail (Delftse Studenten Sociëteit Phoenix, 2021)
“Snelheid” (Utrecht CS, 1972)
“Snelheid” (Utrecht, Spoorwegmuseum, 2019)
“Veiligheid” (Utrecht CS, 1972)
“Veiligheid” (Utrecht, Spoorwegmuseum, 2019)
DE ONTSTAANSGESCHIEDENIS VAN “PHOENIX”, “SNELHEID” EN “VEILIGHEID”
In 1937 kreeg de architect Sybold van Ravesteyn (Rotterdam, 18 februari 1889 – Laren (NH), 23 november 1983) de opdracht een moderne voorgevel te ontwerpen voor het Utrechtse stationsgebouw. Voor een nieuw stationsgebouw was geen geld. Van Ravesteyn ontwierp een glazen, golvende gevel met geschulpte betonnen luifels. Het oude stationsgebouw stak boven de voorgevel uit.
In de avond van 17 december 1938 brandde de bovenverdieping van het station volledig uit. De gerenoveerde benedenverdieping liep veel rook- en waterschade op. De brand maakte het voor Van Ravesteyn mogelijk om het oude deel van het stationsgebouw te vervangen, zodat er toch nog een nieuw stationsgebouw ontstond. In september 1939, vóór de viering in Nederland van het 100-jarig bestaan van spoorwegen in Nederland, was de bouw klaar.
Op 20 september 1839 was tussen Amsterdam en Haarlem de eerste treinrit in Nederland uitgevoerd. Op 20 september 1939 zou nationaal het 100-jarig bestaan van spoorwegen in Nederland worden gevierd. Ter gelegenheid hiervan wilde het personeel van de Nederlandse Spoorwegen op 20 september 1939 de directie een beeld aanbieden. Dit beeld, dat in de nieuwe stationshal van Utrecht CS zou worden geplaatst, bedoeld als blijvende herinnering aan het eeuwfeest, moest de samenwerking tussen de directie en het personeel uitbeelden. Uit de ontwerpen die Mari Andriessen, Charles Eyk en Frits van Hall hadden ingediend, werd het ontwerp van Van Hall gekozen, “Het verkeer” genaamd.
Op 20 en 21 maart 1940 zijn drie beelden die Mari Andriessen voor Utrecht CS had vervaardigd, op het dak van het stationsgebouw geplaatst, aan de Stationspleinzijde. Dit waren de kalkstenen beelden “Snelheid” en “Veiligheid” en het bronzen beeld “Phoenix”. “Snelheid” stond links van “Phoenix”, “Veiligheid” stond rechts van “Phoenix”. Rechts op de bronzen banier aan de voet van “Phoenix” was gegraveerd: 20 IX 39, een aanduiding voor 20 september 1939, de datum van het eeuwfeest van de Nederlandse Spoorwegen. In de geraadpleegde bronnen is niet vermeld wat voor beeld Mari Andriessen had ontworpen. Gezien de datumaanduiding op de banier van “Phoenix” is het niet ondenkbaar dat het ontwerp dat Andriessen had ingediend, een ontwerp van “Phoenix” was. Zonder verdere documentatie is dat niet zeker. Op één van de in 1939 gemaakte foto’s van een uit gips vervaardigde maquette van de bovenverdieping van Utrecht CS zijn op het dak miniatuuruitvoeringen van “Snelheid” en “Veiligheid” te zien. Tussen deze miniaturen staat een miniatuur van een gevleugeld wiel, het oude, internationale symbool voor de spoorwegen. Op een andere foto is tussen twee beelden een miniatuur phoenixbeeld te zien, maar niet het miniatuur van het phoenixbeeld dat in maart 1940 op het dak van Utrecht CS is geplaatst. De uiteenlopende miniaturen op de maquettefoto’s kunnen erop duiden dat ten tijde van het maken van de maquette nog niet vaststond welke beelden op het dak zouden worden geplaatst.
“Phoenix” herinnert niet alleen aan het eeuwfeest van 20 september 1939 maar ook aan de brand in 1938 en de opvolgende nieuwbouw. Midden boven de banier heeft Andriessen een vlammenzee uitgebeeld, verwijzend naar de brand. In de banier zijn de woorden VIVIT DE CINERE FOENIX gegraveerd (vert.: de phoenix zal uit de as herleven) en de phoenix als zodanig is symbool van herrijzen uit de as.
“Snelheid” en “Veiligheid” symboliseren de snelheid en veiligheid van de Nederlandse Spoorwegen. “Snelheid” beeldt een vrouw uit met haar hand op het gewei van een opspringend hertje. “Veiligheid” beeldt een vrouw uit die een hertje terughoudt.
Uit de in 1939 gemaakte maquettefoto waarop miniaturen van “Snelheid” en “Veiligheid” te zien zijn, blijkt dat beide beelden in 1939 moeten zijn ontworpen. Uit gips vervaardigde ontwerpen van “Snelheid” en “Veiligheid” hebben deel uitgemaakt van de Kring Expositie (Tentoonstelling van de Nederlandse Kring van Beeldhouwers) die van 1 februari tot 2 maart 1941 in het Stedelijk Museum in Amsterdam werd gehouden. Andriessen was sinds 1925 lid van deze kring.
DE LOTGEVALLEN VAN “PHOENIX”, “SNELHEID” EN “VEILIGHEID”
Toen het stationsgebouw in de 1970-er jaren werd gesloopt, werden “Phoenix”, “Snelheid” en “Veiligheid” naar elders overgebracht.
“Phoenix” werd geschonken aan het Delfts Studenten Corps. Deze schenking kwam tot stand op initiatief van mr. M.G. de Bruin, van 1968 tot 1978 president-directeur van de de Nederlandse Spoorwegen en oud-lid van het Delfts Studenten Corps. In mei 1975 is “Phoenix” overgebracht naar het verenigingsgebouw van het Delfts Studenten Corps aan de Phoenixstraat 30 in Delft, alwaar het beeld op de bovenste verdieping werd geplaatst, met de blik gericht op het (in 2015 gesloopte) spoorviaduct dat deel uitmaakte van de Oude Lijn, de spoorverbinding tussen Amsterdam en Rotterdam. Bij gelegenheid van de PaZonenDag Forte op 25 mei 2018 is voor het voetstuk van “Phoenix” een stukje spoorrail geplaatst, verwijzend naar het spoorviaduct.
Van 2 november 2016 tot 5 februari 2017 was “Phoenix” te zien in het Spoorwegmuseum in Utrecht op de tentoonstelling “Utrecht Centraal”, die gehouden werd ter gelegenheid van de opening in december 2016 van de nieuwe stationshal van Utrecht Centraal.
“Snelheid” en “Veiligheid” werden overgebracht naar de tuin van het Centraal Museum aan de Agnietenstraat in Utrecht. In 1990 werden beide beelden overgebracht naar het Spoorwegmuseum in Utrecht.
Bronnen:
– De beeldhouwer Mari Andriessen (Weesp,1984)
– De Utrechtse Internet Courant, 6 september 2016 en 7 september 2016
– Het Utrechts Archief, diverse foto’s
– indebuurt Utrecht, 14 juli 2019
– nicospilt.com
– Utrechtsch Nieuwsblad, 22 maart 1940
– Wikipedia: Het Verkeer
Met dank aan:
– het bestuur van de Delftse Studenten Sociëteit Phoenix voor hun toestemming foto’s te maken van “Phoenix”
Phoenix (Griekse mythologie): een vogel die in staat is steeds opnieuw herboren te worden uit zijn eigen as.
In de banier van “Phoenix” is de naamvariant “Foenix” gegraveerd. In deze fotoreportage is de naam “Phoenix” aangehouden omdat het beeld onder deze naam is vermeld in “De beeldhouwer Mari Andriessen” (Weesp,1984).