Beeldhouwer: Gerhardus Adema
Materiaal: brons
Gieting: Bronsgieterij A. Binder, Haarlem
Rotonde Harlingersingel / Spanjaardslaan / Harlingerstraatweg, Leeuwarden (sinds 12 juli 1989)
Onthuld op 6 september 1954 op het Zuiderplein, Leeuwarden
__________
__________
__________
.
ONTSTAANSGESCHIEDENIS EN ONTHULLING
Op 6 september 1879 werd het Fries Rundvee Stamboek (FRS) opgericht. Het doel van het FRS was het aanleggen, bijhouden en uitgeven van stamregisters van uitmuntend, aan de leden toebehorend en in Friesland gehouden rundvee van Fries ras.
Met het oog op het 75-jarig bestaan in 1954 werd in 1951 de Commissie Huldeblijk FRS opgericht. Deze commissie moest geld inzamelen voor een gedenkteken en een voorstel doen over de aard ervan: een kunstwerk of het beeld van een koe. Na langdurige discussies werd besloten een beeld te laten maken van een koe, dat door de leden van de FRS op 6 september 1954 zou worden aangeboden aan het bestuur.
Met andere leden van de Commissie Huldeblijk FRS was Haije Nicolaij, fokker in Swichum en voorzitter van de Friese afdeling van de Bond van Veehandelaren, onder de indruk van de artistieke talenten van Gerhardus Adema, die zich had gespecialiseerd in het schilderen van paarden en ook ervaring had in het schilderen van runderen. Adema had al jarenlang de wens een beeld van een Friese koe te ontwerpen. Hoewel één van de leden van de commissie de voorkeur gaf aan het benaderen van een kunstenaar die niet in Friensland werkzaam was, gunde de commissie Adema medio februari 1954 de opdracht een beeld van een Friese stamboekkoe te ontwerpen. De totale kosten zouden niet boven de f 32.000 uit mogen gaan; Adema zou als loon f 5.000 krijgen.
Adema ontwierp het beeld in klei. Bij gebrek aan boetseerklei leverde een nabijgelegen steenfabriek mislukte stenen aan, die hij tot klei moest weken.
Om alles goed te laten verlopen – Adema werd kennelijk niet helemaal vertrouwd – riep de Commissie Huldeblijk FRS een beoordelingscommissie in het leven in de persoon van de architect Vegter, die iedere week poolshoogte kwam nemen, aanwijzingen gaf aan Adema en kanttekeningen plaatste. Adema ervoer dit als onprettig.
Het beeld dat Adema ontwierp, had 1,25 keer de grootte van een Friese stamboekkoe. Ten behoeve van modelkeuze werden hem bij zin atelier een aantal Friese koeien getoond. Adema koos voor Afke 13 en Evertje 45, kampioenskoeien, eigendom van Haije Nicolaij.
Op 17 augustus 1954, twee en en halve week voor de onthulling van het beeld, publiceerde de Leeuwarder Courant een ingezonden stuk waarin Jacobus Pieters Wiersma (Hallum, 19 januari 1894 – Grins, 1973), journalist, letterkundige en publicist, bezwaren uitte tegen het beeld dat Adema had ontworpen en tegen plaatsing ervan in de binnenstad van Leeuwarden. In zijn betoog stelde Wiersma de stad Leeuwarden, te weten de inwoners van Leeuwarden die met het beeld opgezadeld zouden worden, tegenover het platteland, te weten het FRS en de veefokkers en hun belangen. Volgens Wiersma was het beeld dat Adema had ontworpen, een reclameobject van het FRS: een natuurgetrouwe nabootsing van een rund, zonder artistieke inbreng van de kant van Adema, die tijdens het ontwerpen in voortdurend overleg was met zijn opdrachtgevers, met andere woorden: onderworpen aan zijn opdrachtgevers, en derhalve zonder artistieke waarde. Hierdoor was het beeld in de ogen van Wiersma geen aanwinst voor de collectie beelden in de openbare ruimte van de binnenstad van Leeuwarden. Wat hem betreft zou het beeld beter tot zijn recht komen bij de nieuw te bouwen veemarkt. In de dagen erna lieten voor- en tegenstanders van de opvattingen van Wiersma zich niet onbetuigd.
Aan de bezwaren van Wiersma werd niet tegemoet gekomen. Op 6 september 1954 werd het beeld onthuld op het Zuiderplein in Leeuwarden, nabij het station, tegenover het “Stamboekhuis”, het kantoor van het FRS. De onthulling voltrok zich in aanwezigheid van onder andere mr. Henri Peter (Harry) Linthorst Homan (Assen, 29 mei 1905 – Wapenveld, 3 februari 1989), Commissaris van de Koningin in Friesland, mr. Adriaan Anne Marie van der Meulen (Schoterland, 5 februari 1901 – Leeuwarden, 10 oktober 1993), burgemeester van Leeuwarden, een groot aantal veefokkers en belangstellenden uit binnen- en buitenland. Het beeld werd onthuld door de 86-jarige Johannes L. van der Burg, het één na oudste lid van het FRS. Na de onthulling droeg hij het beeld over aan het bestuur van de FRS.
Het beeld was geplaatst op een klinkerstrook aan de rand van een grasveldje, op een rechthoekige stenen sokkel, met in een halve ring om het beeld heen bloembakken. De plaquette met het opschrift OANBEAN FAN DE LEDEN 1879 F.R.S. 1954 is kort na de onthulling aangebracht. Bij de onthulling was het beeld op de sokkel geplaatst maar nog niet vastgezet. Dat gebeurde enkele weken later.
In het ontwerpmodel prijkte op een zijkant van de sokkel het wapen van Friesland. In de definitieve uitvoering is het wapen van Friesland achterwege gebleven.
DE NAAM “ÚS MEM”
Ten tijde van de onthulling had het beeld geen naam. In de editie van 7 september 1954 van de Leeuwarder Courant, waarin uitvoerig aandacht aan de onthulling was besteed, stond ook een klein, anoniem artikel, geschreven door Henk van der Meulen en Jildert Sudema, journalisten, werkzaam bij de Leeuwarder Courant. In het artikeltje gaven zij aan dat het beeld bij de inwoners van Leeuwarden inmiddels bekend stond onder de naam “Ús Mem” (vert.: onze moeder; het beeld werd gezien als de moeder van de Friese stamboekrunderen en de moeder van de provincie), in navolging van de naam “Ús Heit” (vert.: onze vader) die men had gegeven aan het beeld op het Hofplein van Willem Lodewijk van Nassau-Dillenburg, stadhouder van Friesland. Van der Meulen en Sudema noemden ook de naam “Lyoeske Adema”, die een verwijzing was naar de beeldhouwer en naar Jacobus Pieters Wiersma, de criticus die de roman “Lyoeske” (Bolsward, 1953) had geschreven. Het beeld is onder de naam “Ús Mem” bekend en geliefd geworden. Op talloze ansichtkaarten luidde het onderschrift bij een foto ervan echter “Monument Fries Rundvee Stamboek”.
Van der Meulen en Sudema sloten hun artikel af met de mededeling dat, vanwege het feit dat “Ús Mem” uitgevoerd was op schaal 1:1,25, het vetpercentage van de melk die zij zou geven niet 4 procent zou zijn maar 5 procent.
VERPLAATSING
In de loop van 1989 werd het Zuiderplein heringericht. Hierdoor was er voor “Ús Mem” geen plaats meer. Onder grote belangstelling werd het beeld op 12 juli 1989 beeld met sokkel en al op een dieplader getakeld en, voorafgegaan door herauten te paard, naar haar nieuwe plek op de rotonde Harlingersingel / Spanjaardslaan / Harlingerstraatweg vervoerd, dichtbij het nieuwe kantoorgebouw van het FRS en op steenworp afstand van de Oldehove. Over de verplaatsing was geen contact opgenomen met de familie van de in 1981 overleden Adema.
Rond 2000 ontstonden er plannen om “Ús Mem” opnieuw te verplaatsen. Die plannen vonden geen doorgang. In 2015 gingen er stemmen op om “Ús Mem” te verplaatsen naar het opnieuw in te richten Stationsplein, een prominente plek waar iedereen, ook de reizigers, het beeld zou kunnen zien. Dit vond geen weerklank. Het Stationsplein is sinds 2017 in het kader van het kunstproject 11fountains blijvend opgesierd met de mistfontein Love (Jaume Plensa). “Ús Mem” bleef op de rotonde aan de Harlingerstraatweg staan. De verhuizing van het CRV, de opvolger van het FRS, naar Wirdum, bracht daar in februari 2017 geen verandering in.
Ook in 2020 gingen stemmen op om “Ús Mem” een meer prominente plaats te geven. Tot verplaatsing is het niet gekomen.
HET WEL EN WEE VAN HET ICOON VAN FRIESLAND
Na de onthulling op 6 september 1954 werd “Ús Mem” binnen de kortste keren een geliefd speelobject voor kinderen, die het gingen beklimmen en met stokken te lijf gingen. Als Adema tijdens zijn bezoekjes aan “Ús Mem” kinderen zo bezig zag, joeg hij ze weg. “Ús Mem” werd ook met enige regelmaat beklad, bijvoorbeeld in 1960. Adema trok zich dat erg aan. Hij heeft weleens eigenhandig het beeld schoongemaakt.
In de beeldbank van het Historisch Centrum Leeuwarden bevinden zich foto’s van kransleggingen bij “Ús Mem” in 1956 door de Rijks Landbouwwinterschool.
Eind 1960-er jaren werd “Ús Mem” door de Stichting FRONS (Friesland voor Ontwikkelings Samenwerking) in het kader van een inzamelingsactie voor Ceylon omgetoverd in een leeuw, symbool voor Ceylon, het huidige Sri Lanka.
Op 30 juli 1974 werd ter gelegenheid van het 100-jarig bestaan van de vereniging “Het Nederlandse Rundvee-Stamboek” een postzegel uitgebracht, waarop de drie in het stamboek voorkomende rundveerassen waren afgebeeld. Op de FDC-enveloppe van de eerste uitgifte van deze postzegel (FDC: First Day Cover) was een foto afgebeeld van “Ús Mem”. In de begeleidende tekst op de enveloppe stond een verwijzing naar het FRS.
In maart 1976 hadden betogers tegen verkeersplannen van de gemeente Leeuwarden zich verzameld bij “Ús Mem”.
In 1982 was “Ús Mem” één van de beelden in Leeuwarden die ingepakt werden in plastic, als protest tegen bezuinigingsplannen van het ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk.
In de beeldbank van het Historisch Centrum Leeuwarden bevindt zich een foto uit 1986, waarop te zien is dat onder “Ús Mem” een steen is geplaatst met het opschrift RUST IN VREDE. Het is niet duidelijk waarom dit destijds is gebeurd.
In de online-editie van 14 augustus 2007 van het NRC is een foto te zien van “Ús Mem”, vrijwel geheel met roze verf beklad. Het is niet duidelijk wanneer de bekladding heeft plaatsgevonden.
Op talloze ansichtkaarten staan foto’s van “Ús Mem”. Er zijn souvenirs verkrijgbaar waarop “Ús Mem” op een of andere manier is te zien. Sinds 2012 voert de firma Dickensville in haar assortiment “Elfsteden-producten” een miniatuuruitvoering van “Ús Mem”.
Bronnen:
– Leeuwarder Courant, 17 augustus 1954, 24 augustus 1954, 7 september 1954, 24 september 1954, 11 juli 1989 en 21 augustus 2004
– http://www.leeuwardeninbeelden.nl/kunstwerken/bekijk/4878-us-mem
– https://fryslan1.frl/2016/05/11/us-mem-in-leeuwarden-vol-in-het-licht/
– https://fy.wikipedia.org/wiki/J.P._Wiersma
– https://historischcentrumleeuwarden.nl
– https://leomiddelse.nl/us-mem-naar-fries-landbouwmuseum/
– https://nl.wikipedia.org/wiki/Us_Mem
– https://www.buitenbeeldinbeeld.nl/Nederland/Adema.htm
– https://www.friese-producten.nl/product/leeuwarden-us-mem-dickensville/
– https://www.huubmous.nl/2017/08/02/een-prominente-plek-voor-us-mem/
– https://www.nrc.nl/nieuws/2007/08/14/alleen-als-hij-dronken-is-haat-hassim-homos-11374492-a879793
– https://www.tresoar.nl/vertellen/verhalen/60c7445bd80d2e03146d3749
– https://www.vpro.nl/programmas/ovt/speel~VPRO_78588~ovt~.html
– https://www.youtube.com/watch?v=3qNNMkPgqoI