Oeuvrenaam: Anima Animus Verbondenheid
Naamvariant: “Monument Helga Deen”
Beeldhouwer: Margot Homan
Materiaal: brons
Gieting: Fonderia Artistica Mariani, Pietrasanta
Helga Deentuin, Tilburg
Onthuld op 2 september 2013
__________
__________
__________
__________
gedicht van Jasper Mikkers
informatiebord Helga Deentuin
“Verbondenheid” (oeuvrenaam: “Verbondenheid Anima Animus”) is een monument ter nagedachtenis aan Helga Deen (Stettin, 6 april 1925 – Sobibór, 16 juli 1943). “Anima Animus Verbondenheid” is tevens een eerbetoon aan de Joodse inwoners van Tilburg die tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn omgekomen.
DE HELGA DEENTUIN
“Verbondenheid” staat in de Helga Deentuin aan de Willem II Straat in Tilburg, naast de synagoge van de Liberaal Joodse Gemeente Brabant Aree Hagenev. De Helga Deentuin is aangelegd in 2008, ter nagedachtenis aan Helga Deen en de Joodse inwoners van Tilburg die tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn omgekomen. De aanleg van de Helga Deentuin volgde op het verschijnen in maart 2007 bij de Amsterdamse uitgeverij Balans van het boek Dit is om nooit meer te vergeten. Dagboek en brieven van Helga Deen. 1943. Dit boek omvat het dagboek dat Helga Deen tijdens haar internering in Kamp Vught bijhield in de vorm van brieven aan haar geliefde, de kunstschilder Cornelis Gerardus Wilhelmus (Kees) van den Berg (Tilburg, 17 november 1923 – Rekem, 1 april 2001), en enkele brieven die zij aan hem had geschreven.
“Verbondenheid” is omringd met beplanting. Voor het beeld is een strook met beplanting aangelegd. De klinkers in de Helga Deentuin zijn gelegd in een patroon van davidssterren. Er staan stoeltjes waarop bezoekers kunnen plaatsnemen. In 2022 waren de stoeltjes kortdurend in opslag genomen vanwege overlast in het park en vervuiling. Bij het maken van deze fotoreportage waren ze weer teruggeplaatst.
De Helga Deentuin heeft twee ingangen. Op de toegangshekken van beide ingangen zijn Hebreeuwse letters geplaatst, zoals te zien is op de foto hiernaast. Deze letters vormen de woorden LEV CHAI = LEVEND HART.
ONTSTAANSGESCHIEDENIS
In 2009 vatten het bestuur van de bewonersvereniging Willem II Straat en de Liberaal Joodse Gemeente Brabant Aree Hagenev het plan op om in de Helga Deentuin een kunstwerk te plaatsen. De opdracht tot ontwerp werd gegund aan Margot Homan.
Margot Homan heeft geen portret van Helga Deen ontworpen maar een beeld, geïnspireerd op haar dagboek en de brieven die zij aan haar geliefde heeft geschreven. De haren die zich boven het hoofd uitstrekken, zijn symbool voor de vele gedachten die door haar heen zijn gegaan. Het hoofd dat aan de haren zweeft, staat symbool voor haar verloofde. Het geheel van portret, haren en hoofd staat symbool voor enerzijds de band tussen Helga en haar verloofde en anderzijds voor verbondenheid tussen mensen, hoop, jeugd en overleven.
In september 2011 was het levensgrote kleimodel van het beeld voltooid. Dankzij crowdfunding en donaties was het mogelijk een meer dan levensgrote bronzen uitvoering te laten vervaardigen. De bronsgieting heeft plaatsgevonden bij Fonderia Artistica Mariani in Pietrasanta, waar Margot Homan altijd haar beelden laat gieten.
ONTHULLING
In de namiddag van 2 september 2013 is “Verbondenheid” onder grote publieke belangstelling onthuld door Marjo Frenk (Rotterdam, 4 maart 1962), wethouder Cultuur, in aanwezigheid van onder andere Rudolf Lourens (Ruud) Vreeman (Zwolle, 31 december 1947), oud-burgemeester van Tilburg en Margot Homan. In zijn toespraak ging Ruud Vreeman in op het leven van Helga Deen. Margot Homan gaf uitleg over “Verbondenheid”. Jasper Jacobus Johannes Maria Mikkers (Oerle, 3 januari 1948), van 2013 tot 2015 Stadsdichter van Tilburg, droeg twee gedichten voor die hij ter gelegenheid van de onthulling van “Verbondenheid” had geschreven. In het gedicht “Verbondenheid”, geschreven in opdracht van het bewonerscomité van de Willem II straat, de Liberaal Joodse Gemeente Brabant Aree Hagenev en de gemeente Tilburg, stond Jasper Mikkers stil bij de persoon van Kees van den Berg, die het dagboek en de brieven van Helga voor de rest van zijn leven verborgen had gehouden. In het tweede gedicht, dat geen titel had, verwoordde hij de visie van Margot Homan op “Verbondenheid”. De tekst van dit gedicht is geplaatst tegen de zijmuur van de synagoge en luidt als volgt:
WANNEER ER NIETS MEER LIJKT TE ZIJN
DAT OOG EN HAND HOUVAST KAN GEVEN
WE TASTEN IN EEN LEEGTE ZONDER LICHT
DAN WORDEN WE GERED DOOR HEN DIE IN
ONS WONEN, WAKKER WORDEN, SPREKEN GAAN
HET MEEST ZIJN WE GEHECHT AAN HET GEZICHT
DAT UIT HET HARDE DUISTER AAN KOMT ZWEVEN
EN ONS WEER ADEM GEEFT, EEN STEM, BESTAAN
EN LIPPEN OM TE KUSSEN, EEN GEDICHT
DAT ONS OPTILT, TERUGBRENGT NAAR HET LEVEN
Op de sokkel van “Verbondenheid” is een plaatje aangebracht met de tekst:
VERBONDENHEID
ANIMA ANIMUS
MARGOT HOMAN 2013
DE KRACHT VAN DE LIEFDE
Volgens de historicus Arnoldus Johannes Alfonsus (Arnoud-Jan) Bijsterveld (Waalre, 8 maart 1962), die betrokken is geweest bij de crowdfunding voor “Verbondenheid – Anima Animus”, geeft het monument op een nieuwe manier vorm aan de vreselijke herinneringen aan de Holocaust. Naar zijn mening drukt “Verbondenheid – Anima Animus”, dat geen verwijzing naar de Holocaust bevat en waarop geen naam, geboortejaar of sterfdatum van een persoon is vermeld, niet alleen het verdriet en de pijn uit maar ook de idealen, de liefde en de kracht van de liefde die uiteindelijk overwint.
TEGENSTRIJDIGE GEGEVENS
Bij het schrijven van deze fotoreportage ben ik op gegevens gestuit, die strijdig zijn met de gegevens in Dit is om nooit meer te vergeten – Dagboek en brieven van Helga Deen. 1943.
Volgens onder andere het informatiebord verbleven Helga Deen, haar ouders en haar broer van april tot juli 1943 in Kamp Vught. In vrijwel alle andere geraadpleegde bronnen is de periode 1 juni – 2 juli 1943 aangehouden als periode van verblijf in Kamp Vught. Op pagina 125-126 van Dit is om nooit meer te vergeten staat dat op 9 april 1943 33 Joodse inwoners van Tilburg in Kamp Vught werden geïnterneerd en zes zieke Joodse inwoners van Tilburg in Kamp Westerbork. Helga Deen, haar ouders en haar broer werden op dinsdag 1 juni 1943 geïnterneerd. Op pagina 132 is vermeld dat Helga Deen, haar ouders en haar broer op 2 juli 1943 overgebracht naar Kamp Westerbork.
De boekuitgave is niet verschenen in 2006 zoals op het informatiebord is aangegeven maar in maart 2007.
Volgens sommige bronnen bestrijkt het dagboek van Helga Deen de periode tussen 10/12 april en 12 juni 1943. Dit zou betekenen dat Helga niet in Kamp Vught is begonnen met het bijhouden van het dagboek, maar in april, drie weken voor haar internering. Volgens deze bronnen zou zij op 12 juni 1943 de laatste notitie hebben gemaakt. In Dit is om nooit meer te vergeten is op de pagina’s 21-39 het transcript van het dagboek van Helga weergegeven. De eerste dagboekaantekening is gedateerd op 1 juni 1943; de laatste op 1 juli 1943.
Bronnen en verdere informatie:
– Dit is om nooit meer te vergeten – Dagboek en brieven van Helga Deen. 1943 (Amsterdam, 2007)
– https://wikimiddenbrabant.nl/Deen,_Helga
– https://www.historietilburg.nl/wp-content/uploads/Jaargang-31-2013-nummer-3.pdf
– https://indebuurt.nl/tilburg: waarom zijn de stoeltjes in de helga deentuin weg
– https://www.joodsmonument.nl/nl/page/122569/helga-deen
– https://www.margothoman.nl/wp-content/uploads/Tilburgse_Koerier-sept-2013.compressed.pdf
– https://www.margothoman.nl/videos/
– https://www.omroepbrabant.nl, 14 september 2011 en 1 september 2013
– https://www.regionaalarchieftilburg.nl Op deze webpagina is vermeld dat het dagboek van Helga Deen de periode van 10/12 april tot 12 juni 1943 bestrijkt.
– https://www.tilburgers.nl/stadsdichter-jasper-mikkers-dicht-over-helga-deen/
– https://www.trouw.nl
Helga Deen (Stettin, 6 april 1925 – Sobibór, 16 juli 1943): oudste van de twee kinderen van Willy Deen en Käthe Wolff.
In september 1933 verhuisde het gezin vanuit Berlijn naar Tilburg, vanwege het toenemend antisemitisme in Duitsland. In Tilburg namen zij intrek bij de moeder van Willy Deen. In 1934 verhuisde het gezin naar een huurhuis in Tilburg.
Vanaf het begin van de Tweede Wereldoorlog was Willy Deen actief in de Joodse Raad van Tilburg. Vanaf medio september 1942 raakte Helga daar werkzaam.
In februari 1943 moest het gezin hun woning verlaten omdat de bezetter hun woning had toegewezen aan een inspecteur van politie. Het gezin trok in bij de moeder van Willy Deen.
Samen met de overgebleven Joodse inwoners van Tilburg werd de familie Deen op 1 juni 1943 geïnterneerd in Kamp Vught. Gedurende haar internering in Kamp Vught hield Helga een dagboek bij voor de kunstschilder Kees van den Berg, haar geliefde.
Op 2 juli 1943 werd de familie Deen gedeporteerd naar Kamp Westerbork, waarvandaan zijn op 13 juli 1943 naar het vernietigingskamp Sobibór werden overgebracht. Daar zijn zij op 16 juli 1943 vergast. Helga had kans gezien haar dagboek uit Kamp Westerbork te doen toekomen aan haar geliefde, die het altijd verborgen heeft gehouden.
Na het overlijden in 2001 van Kees van den Berg vond zijn zoon Conrad het dagboek en enkele brieven die Helga aan zijn vader had geschreven. Op 13 maart 2007 verschenen het dagboek en de brieven in boekvorm. Van dit boek, getiteld “Dit is om nooit meer te vergeten. Dagboek en brieven van Helga Deen. 1943“, zijn vertalingen uitgebracht in het Duits en het Italiaans.
Bron en verdere informatie:
– https://wikimiddenbrabant.nl/Deen,_Helga