Beeldhouwer: Hans Wimmer
Materiaal: brons
Duitse benaming: “Grosses gesatteltes Pferd”
Springertuin, Burgmeester Norbruislaan 17, Utrecht
Onthuld op 7 juli 2023
In 1976 tijdelijk geplaatst in de tuin van het Centraal Museum, Agnietenstraat 1, Utrecht
“Groot gezadeld paard”, Springertuin, Utrecht
“Groot gezadeld paard”, Springertuin, Utrecht
close-up hoofd “Groot gezadeld paard”, Springertuin, Utrecht
onthulling “Groot gezadeld paard”, Springertuin, Utrecht, 7 juli 2023
links: Rinske Hordijk, beleidsadviseur Culturele Zaken gemeente Utrecht; rechts: Paulien Breslau, projectassistent Culturele Zaken gemeente Utrecht
“Groot gezadeld paard”, Gemeente Utrecht – Stadswerken, Tractieweg 2, Utrecht
foto: 8 oktober 2022
“Groot gezadeld paard”, “Assist: Rider” (Jessica Stockholder) en “Menselijke ontmoeting” (Paul Kingma)
foto: Het Utrechts Archief, 27 mei 2019
“Groot gezadeld paard”, patio zolder Centraal Museum Utrecht
Centraal Museum Utrecht, afdeling Beelddocumentatie; foto: Dea Rijper, 20 november 2006
“Groot gezadeld paard” in de tuin van het Centraal Museum, Agnietenstraat 1, Utrecht
foto: Het Utrechts Archief, 1976
“Kaiser Ludwig der Bayer”
foto: René & Peter van der Krogt, 5 september 2010 (http://standbeelden.vanderkrogt.net)
DE ONTSTAANSGESCHIEDENIS VAN “GROOT GEZADELD PAARD”
Hans Wimmer heeft “Groot gezadeld paard” (Duitse benaming: “Grosses gesatteltes Pferd”) in 1967 ontworpen.(1) Het beeld is in een oplage van twee exemplaren gegoten. Het eerste exemplaar is, na in 1967 te zijn tentoongesteld in de Kunsthalle Bremen, deel gaan uitmaken van de collectie van dit museum. Het exemplaar in Utrecht, eveneens in 1967 gegoten, is het tweede exemplaar.(2)
“Groot gezadeld paard” is een variant van het paardenbeeld dat Hans Wimmer heeft ontworpen voor het monument ter nagedachtenis aan keizer Ludwig IV van Beieren (München, 1 april 1282 – Puch, 11 oktober 1347). Dit monument, “Kaiser Ludwig der Bayer” genaamd, is ontworpen in de jaren 1964/67. Het toont de keizer op een paard. In 1967 is het in brons gegoten en aan de Hofgraben in München onthuld. De veranderingen die Hans Wimmer aan het paardenbeeld aanbracht, bestonden onder andere uit een andere positie van de benen, een andere hoek van de staart en het ontwerp van een nieuw zadel.(3) Bij het exemplaar van “Groot gezadeld paard” in Utrecht is de hoek van de staart vrijwel 90 graden en worden de haren van de staart niet door een lint bijeengehouden, in tegenstelling tot de haren van de staart van het paardenbeeld van “Kaiser Ludwig der Bayer”.
Op de tentoonstelling “Hans Wimmer – Das grosse Pferd – Bildwerke + Zeichnungen” (Kunsthalle, Bremen, 3 december 1967 – 14 januari 1968) was een 260 cm hoge bronzen uitvoering van “Grosses gesatteltes Pferd” te zien. Dit beeld, het eerste exemplaar van “Groot gezadeld paard”, met een gewicht van ruim 400 kg, maakt sinds deze tentoonstelling deel uit van de collectie van de Kunsthalle Bremen.(4) Oorspronkelijk zou het voor het museum worden geplaatst, op een een prominente plek. Het beeld is op zeker moment in het museum geplaatst.(5)
Volgens diverse bronnen dateert “Groot gezadeld paard” uit 1952.(6) Dit is niet juist. In 1952 heeft Hans Wimmer een bronzen paardenbeeld ontworpen, “Gesatteltes Pferd” genaamd. Dit beeld was te zien tijdens de tentoonstelling over beelden en tekeningen van Hans Wimmer die in 1967/68 in Bremen werd gehouden.(7) Uit de gids bij de tentoonstelling “Hans Wimmer – Das grosse Pferd – Bildwerke + Zeichnungen” kan worden afgeleid dat Hans Wimmer dit beeld als een van de voorlopers van het paardenbeeld van “Kaiser Ludwig der Bayer” beschouwde.(8) Zijn eigen paard, Lady genaamd, een vos merrie, heeft als model gefungeerd voor het paardenbeeld van “Kaiser Ludwig der Bayer” en voor “Groot gezadeld paard”. In de inleiding op een uitgave in 1991 van brieven over paarden aan zijn dochter Christel schreef Wimmer over Lady: “Sie diente mir als ständiges Modell, steht in Bronze in München, Bremen und Utrecht“.(9)
HET EXEMPLAAR VAN “GROOT GEZADELD PAARD” IN UTRECHT
Het Utrechtse exemplaar van “Groot gezadeld paard” is in 1967 gegoten. In de 1970-er jaren ontstonden bij de gemeente Utrecht plannen om “Groot gezadeld paard” te plaatsen op het Nicolaaskerkhof, dat aan het Centraal Museum grenst. Men had het beeld gezien tijdens de twaalfde Biënnale die van 17 juni tot 8 oktober 1973 in het Middelheimmuseum in Antwerpen werd gehouden. In februari 1974 adviseerde het Bureau Culturele Zaken van de gemeente Utrecht het College van Burgemeester en Wethouders om tot aankoop van “Groot gezadeld paard” over te gaan. De aankoop vond plaats in 1975. Inmiddels waren er plannen voor renovatie van het Nicolaaskerkhof. Deze plannen zouden op korte termijn ten uitvoer worden gebracht. Hierdoor kon “Groot gezadeld paard” niet op het Nicolaaskerkhof worden geplaatst. Na uitvoerig beraad over alternatieve locaties werd unaniem besloten om “Groot gezadeld paard” in de tuin van het Centraal Museum te plaatsen. Dit gebeurde in of rond 1976.(10) Daar stond het beeld op houten planken op een in de grond verzonken voetstuk.
In 1981 heeft de gemeente Utrecht “Groot gezadeld paard” in langdurige bruikleen gegeven aan het Centraal Museum.(11)
Op zeker moment is “Groot gezadeld paard” op de zolderverdieping van het Centraal Museum geplaatst, op de patio.(12) Het beeld stond achter een glazen wand, op plavuizen. Het was niet op een voetstuk geplaatst.
In 2018/19 werd langs de Croeselaan, tegenover het Beatrixgebouw en het hoofdkantoor van de Rabobank, Beeldenpark Croeselaan aangelegd. De beelden in dit beeldenpark zijn afkomstig uit de kunstcollecties van de gemeente Utrecht en de Rabobank. Een aantal ervan stonden oorspronkelijk elders in Utrecht maar konden wegens herinrichting niet teruggeplaatst worden.(13)
In het kader van het herplaatsen van beelden die deel uitmaken van de gemeentelijke kunstcollectie kreeg “Groot gezadeld paard” een plek, een tijdelijke plek, in Beeldenpark Croeselaan. In de vroege ochtend van 26 maart 2019 werd “Groot gezadeld paard” met een hydraulische kraan uit het dak van het Centraal Museum getakeld en op een dieplader geplaatst, waarna het beeld naar het beeldenpark werd overgebracht en op de wisselplek werd geplaatst, een plek waarop tijdelijk een kunstwerk van een hedendaags kunstenaar wordt geplaatst.(14) Het idee om “Groot gezadeld paard” op de wisselplek te plaatsen, was geopperd door Jessica Stockholder (Seattle, 1959, beeldhouwer, installatiekunstenaar en schilder), die met het plaatsen van het kunstwerk “Assist: Rider” “Groot gezadeld paard” wilde koppelen aan “Menselijke ontmoeting” (Paul Reinier Kingma, Den Haag, 4 september 1931 – Pingjum, 25 januari 2013). “Assist: Rider” werd op 5 april 2019 geplaatst.(15)
Op 24 september 2021 werd op de wisselplek van Beeldenpark Croeselaan het kunstwerk “Script of the city” (Cecilia Rebergen, 1991) geplaatst. Het is mij niet bekend wat er is gebeurd met “Assist: Rider”. “Groot gezadeld paard” werd niet teruggeplaatst in het Centraal Museum maar ging weer deel uitmaken van de kunstcollectie van de gemeente Utrecht. Begin augustus 2021 nam de gemeente Utrecht het beeld in opslag. Het beeld werd geplaatst op een grasstrook aan de Tractieweg in Utrecht, voor het gebouw van Stadswerken Utrecht, in afwachting van permanente plaatsing.(16)
In de loop van 2023 werd besloten “Groot gezadeld paard” in de Springertuin aan de Burgemeester Norbruislaan in Utrecht te plaatsen. Sinds 1968 staat hier Moeder en kind (Nic Jonk, 1965). In juli 2023 heeft Nereïden (Gerard van der Leeden), een uit 2022 daterende replica van het gelijknamige, in 1963 gegoten originele exemplaar dat op zeker moment is gestolen, ook een plek gekregen in de Springertuin, waardoor er een kleine beeldentuin is ontstaan.
Op 7 juli 2023 is “Groot gezadeld paard”, onthuld, samen met “Nereïden”. Om de hals van “Groot gezadeld paard” was een lang rood lint gehangen. In een korte toespraak lichtte Rinske Hordijk (Culturele Zaken gemeente Utrecht) de ontstaansgeschiedenis en de plaatsingsgeschiedenis van “Groot gezadeld paard” toe, waarna zij samen met Paulien Breslau (projectassistent Culturele Zaken gemeente Utrecht) het lint verwijderde dat om de hals hing.
“GROOT GEZADELD PAARD” EN DE T’ANG-DYNASTIE
“Groot gezadeld paard” is diverse keren in verband gebracht met het tijdperk van de Chinese T’ang-dynastie (618-906), waarin gezadelde, ongeteugelde paardenbeeldjes, vervaardigd uit aardewerk, als grafgift fungeerden. In de editie van 6 juli 1973 van het NRC Handelsblad is in een artikel over de twaalfde Biënnale in Antwerpen over “Groot gezadeld paard”, dat daar tentoongesteld was, geschreven dat het op de staart na de allure en verfijning van een T’ang-paard had.(17) Volgens een blogbericht, gepubliceerd in 2014, had Hans Wimmer een grote bewondering voor de T’ang-dynastie en de T’ang-paarden.(18) Volgens een artikel in de editie van 14 december 2017 in De Standaard waarin aandacht werd besteed aan de Biënnale die in Antwerpen werd gehouden, verwijst “Gezadeld paard” naar de Chinese traditie.(19)
De paardenbeeldjes die ten tijde van de T’ang dynastie in China werden gebruikt als grafgift, beelden paarden uit, behorend tot het Fergana-ras.(20) De lichaamsbouw van deze paarden verschilt aanmerkelijk van de lichaamsbouw van “Groot gezadeld paard”, waarvoor Wimmers paard Lady model heeft gestaan. Dit op zich maakt het al niet aannemelijk dat Wimmer met “Groot gezadeld paard” een paard uit de tijd van de T’ang-dynastie heeft willen uitbeelden.
“Groot gezadeld paard” dateert uit 1967. Logischerwijs zou een verband met het tijdperk van de T’ang-dynastie ter sprake zijn gekomen ten tijde van de tentoonstelling van “Groot gezadeld paard” in Bremen in 1967/68. In de gids bij deze tentoonstelling is over een verband met het tijdperk van de T’ang-dynastie of over de gelijkenis van “Groot gezadeld paard” op een T’ang-paard niets vermeld, ook niet in de beschrijving van de veranderingen aan het paardenbeeld dat deel uitmaakte van het ruiterstandbeeld van keizer Ludwig.(21) In de film “Hans Wimmer in seinem Atelier” (München, 1968) is een verband met het tijdperk van de T’ang-dynastie niet ter sprake gekomen.(22) Ook in Hans Wimmer-Sammlung im Oberhausmuseum der Stadt Passau (Passau, 1987) is hierover niets ter sprake gekomen.(23) In de necrologie over Hans Wimmer, uitgegeven in 1994, is het tijdperk van de T’ang-dynastie met betrekking tot de ontstaansgeschiedenis van de tekeningen van paarden en de paardenbeelden die Hans Wimmer heeft ontworpen, eveneens niet ter sprake gekomen.(24)
Dit alles overwegend, concludeer ik dat “Groot gezadeld paard” geen uitbeelding is van gezadelde, ongeteugelde paardenbeeldjes die ten tijde van de T’ang-dynastie als grafgift fungeerden.
12 augustus 2023
Noten
(1) Hans Wimmer Das grosse Pferd – Bildwerke und Handzeichnungen (Bremen, 1967, p.34).
(2) Hans Wimmer – Das Atelier (Schleswich, 1996, p.47 en 229).
(3) Hans Wimmer Das grosse Pferd – Bildwerke und Handzeichnungen (Bremen, 1967, p.16).
(4) Hans Wimmer Das grosse Pferd – Bildwerke und Handzeichnungen (Bremen, 1967, p.34), Nordwest Zeitung, 2 juni 2016
(5) Hans Wimmer – 19. 3. 1907 – 31. 8. 1992 (Maria Wimmer, in: Reden und Gedenkworte, # 24 (1993-1994), Gerlingen, p.19-20).
(6) https://www.lucyindelucht.nl/te-zien/allure-op-de-croeselaan/takelen-boren-schroeven-en-verankeren
(7) Van 28 oktober 2017 tot 18 maart 2018 was tijdens de expositie Recall sculpture – Sculptures de la collection du KMSKA in het Middelheim museum een door Hans Wimmer ontworpen bronzen paardenbeeld tentoongesteld onder de naam “Gezadeld paard”. In de catalogus was dit beeld gedateerd op 1952. Tijdens de Biennale in 1957 in Middelheim heeft het KMSKA het beeld bij Hans Wimmer aangekocht. Het beeld, met afmetingen 73 x 72 x 31 cm, is een kleine uitvoering van een gezadeld paard. Zie ook: http://www.ethesis.net en https://kmska.be.
(8) Hans Wimmer Das grosse Pferd – Bildwerke und Handzeichnungen (Bremen, 1967, p.16).
(9) Hans Wimmer, Pferdebriefe an ein junges Mädchen (Passau, 1991), in: Hans Wimmer – Das Atelier (Schloss Gottorf, 1996, p.43).
(10) Mededeling Paulien Breslau, projectassistent Culturele Zaken gemeente Utrecht, 8 november 2022.
(11) Mededeling Chantal Perlee, Senior medewerker Documentatie & Onderzoek Centraal Museum Utrecht, 18 oktober 2022.
(12) Paard op zolder (Barbara Tieks, 27 april 2014)
(13) https://www.utrecht.nl/wonen-en-leven/vrije-tijd/kunst-en-cultuur/kunst-in-de-openbare-ruimte/beeldenpark-croeselaan/
(14) https://www.lucyindelucht.nl/te-zien/allure-op-de-croeselaan/takelen-boren-schroeven-en-verankeren. Het dak hoefde daarvoor niet te worden geopend; “Groot gezadeld paard” stond in de openlucht.
(15) https://www.lucyindelucht.nl/te-zien/allure-op-de-croeselaan/stockholder-die-durft. De serie “Assist” kunstwerken van Jessica Stockholder heeft onderlinge afhankelijkheid en doorlopende relaties als thema. Om geplaatst te kunnen worden, heeft een “Assist” de ondersteuning nodig van een object uit de omgeving. De gedachte van Jessica Stockholder achter het verbinden van “Assist: Rider” met “Groot gezadeld paard” en “Menselijke ontmoeting” was dat kunstenaars altijd verbonden zijn met het werk van voorgangers.
(16) https://www.binnenstadskrantutrecht.nl/bewoners-en-straten/Nieuw-beeld-van-oud-materiaal.
(17) NRC Handelsblad, 6 juli 1973
(18) Paard op zolder (Barbara Tieks, 27 april 2014)
(19) De Standaard, 14 december 2017
(20) https://www.princessehof.nl/collectie/oost/tangpaard
(21) Hans Wimmer Das grosse Pferd – Bildwerke und Handzeichnungen (Bremen, 1967).
(22) https://av.tib.eu/media/11172
(23) Hans Wimmer-Sammlung im Oberhausmuseum der Stadt Passau (Passau, 1987).
(24) Hans Wimmer – 19. 3. 1907 – 31. 8. 1992 (Maria Wimmer, in: Reden und Gedenkworte, # 24 (1993-1994), Gerlingen).
Met dank aan:
– Paulien Breslau, projectassistent Culturele Zaken gemeente Utrecht
– Chantal Perlee, Senior medewerker Documentatie & Onderzoek Centraal Museum Utrecht
– Centraal Museum Utrecht afdeling Beelddocumentatie (foto “Groot gezadeld paard” op patio zolder
– René & Peter van der Krogt (foto “Kaiser Ludwig der Bayer”)
DE SPRINGERTUIN
De Springertuin is ontworpen in 1911 door Leonard Antony Springer (Amsterdam, 24 januari 1855 – Haarlem, 28 september 1940).(1) In latere jaren werd de tuin eigendom van de gemeente Utrecht en kreeg de tuin het karakter van een parkje, bestaande uit losse stukjes groen. Het parkje werd bekend onder de naam “Tuin van Daelwijck”.
In 2003 ontdekte de Stichting Zuilen en Vecht, die zich bezighoudt met de leefbaarheid in de Utrechtse wijk Zuilen, dat het parkje een kleine, complete tuin was, ontworpen door Springer. In het oorspronkelijk ontwerp bestond de tuin uit een tuingedeelte in Engelse landschapsstijl, een fazanterie, een grote moestuin en een snijbloementuin. Aan de hand van de originele ontwerptekeningen heeft de Stichting Zuilen en Vecht de tuin opnieuw ontworpen. In 2010 kon worden begonnen met de aanleg en inrichting.
In het tuingedeelte staan rozenperken en enkele monumentale bomen. In het moestuingedeelte wordt vergeten groente verbouwd, er is een bijenstal en een muur voor leifruit. De Springertuin wordt onderhouden door vrijwilligers uit de wijk.
Sinds 1968 staat in de Springertuin Moeder en kind (Nic Jonk). In 2023 hebben “Groot gezadeld paard” en en Nereïden (Gerard van der Leeden) er ook een plek in gekregen.
De Springertuin is gelegen naast De Parel van Zuilen, een 19e eeuws landhuis met elementen die teruggaan tot de 17e eeuw. Dit landhuis, oorspronkelijk Daelwijck genaamd, heeft van 1929 tot 1954 dienst gedaan als gemeentehuis van de toenmalige gemeente Zuilen en daarna onder andere als hoofdbureau voor Berscherming Bevolking. In 1996 werd in het landhuis hotel-restaurant Het Vechtse Park gevestigd.
De Parel van Zuilen is een restaurant waar men ook terecht kan voor bruiloften, feesten en bijzondere gelegenheden. Onder de naam “Parelsessies” worden op het podium regelmatig concerten uitgevoerd in diverse stijlen (bluegrass, folk, gypsy, singer-songwriters, wereldmuziek).
Verdere informatie en openingstijden: https://www.deparelvanzuilen.nl
Noot
(1) Springer heeft ook het Wilhelminapark in Tilburg ontworpen, waar van 1898 tot 1940 de beeldengroep “Liggende herten” heeft gestaan. Zie: Christian Daniel Rauch: “Liggende herten” (Tilburg).