Beeldhouwer: Hans Wimmer
Materiaal: brons
Duitse benaming: “Gross gesatteltes Pferd”
Gemeente Utrecht, Stadswerken, Tractieweg 2, Utrecht (sinds mei 2022)
In 1976 aangekocht door de gemeente Utrecht en tijdelijk geplaatst in de tuin van het Centraal Museum, Agnietenstraat 1, Utrecht
__________
__________
__________
__________
“Groot gezadeld paard”, “Assist: Rider” (Jessica Stockholder) en “Menselijke ontmoeting” (Paul Kingma)
foto: Het Utrechts Archief, 27 mei 2019
“Groot gezadeld paard” in de tuin van het Centraal Museum, Agnietenstraat 1, Utrecht
foto: Het Utrechts Archief, 1976
“Kaiser Ludwig der Bayer”
foto: René & Peter van der Krogt, 5 september 2010 (http://standbeelden.vanderkrogt.net)
DE ONTSTAANSGESCHIEDENIS VAN “GROOT GEZADELD PAARD”
Hans Wimmer heeft “Groot gezadeld paard” (Duitse benaming: “Grosses gesatteltes Pferd”) in 1967 ontworpen.(1) Het beeld is in een oplage van twee exemplaren gegoten. Het eerste exemplaar is, na in 1967 te zijn tentoongesteld in de Kunsthalle Bremen, deel gaan uitmaken van de collectie van dit museum. Het exemplaar in Utrecht, eveneens in 1967 gegoten, is het tweede exemplaar.(2)
“Groot gezadeld paard” is een variant van het paardenbeeld dat Hans Wimmer heeft ontworpen voor het monument ter nagedachtenis aan keizer Ludwig IV van Beieren (München, 1 april 1282 – Puch, 11 oktober 1347). Dit monument, “Kaiser Ludwig der Bayer” genaamd, is ontworpen in de jaren 1964/67. Het toont de keizer op een paard. In 1967 is het in brons gegoten en aan de Hofgraben in München onthuld. De veranderingen die Hans Wimmer aan het paardenbeeld aanbracht, bestonden onder andere uit een andere positie van de benen, een andere hoek van de staart en het ontwerp van een nieuw zadel.(3) Bij het exemplaar van “Groot gezadeld paard” in Utrecht is de hoek van de staart vrijwel 90 graden en worden de haren van de staart niet door een lint bijeengehouden, in tegenstelling tot de haren van de staart van het paard van “Kaiser Ludwig der Bayer”.
Op de tentoonstelling “Hans Wimmer – Das grosse Pferd – Bildwerke + Zeichnungen” (Kunsthalle, Bremen, 3 december 1967 – 14 januari 1968) was een 260 cm hoge bronzen uitvoering van “Grosses gesatteltes Pferd” te zien. Dit beeld, het eerste exemplaar van “Groot gezadeld paard”, met een gewicht van ruim 400 kg, maakt sinds deze tentoonstelling deel uit van de collectie van de Kunsthalle Bremen.(4) Oorspronkelijk zou het voor het museum worden geplaatst, op een een prominente plek. Het beeld is op zeker moment in het museum geplaatst.(5)
Volgens diverse bronnen dateert “Groot gezadeld paard” uit 1952.(6) “Groot gezadeld paard” kan worden teruggevoerd op een in 1952 ontworpen bronzen paardenbeeld, “Gesatteltes Pferd” genaamd. Dit beeld was te zien tijdens de tentoonstelling over beelden en tekeningen van Hans Wimmer die in 1967/68 in Bremen werd gehouden.(7) Uit de gids bij de tentoonstelling “Hans Wimmer – Das grosse Pferd – Bildwerke + Zeichnungen” kan worden afgeleid dat Hans Wimmer dit beeld als een van de voorlopers van het paardenbeeld van “Kaiser Ludwig der Bayer” beschouwde.(8)
“GROOT GEZADELD PAARD” EN DE T’ANG-DYNASTIE
Het ontwerp van “Groot gezadeld paard” is diverse keren in verband gebracht met het tijdperk van de Chinese T’ang-dynastie (618-906), waarin paardenbeeldjes, vervaardigd uit aardewerk, als grafgift fungeerden.(9)
Niet uit alle publicaties over Hans Wimmer blijkt dat er bij het ontwerp van “Groot gezadeld paard” een verband is geweest met het tijdperk van de T’ang-dynastie.
“Groot gezadeld paard” dateert uit 1967. Logischerwijs zou een verband met het tijdperk van de T’ang-dynastie ter sprake zijn gekomen ten tijde van de tentoonstelling van “Groot gezadeld paard” in Bremen in 1967/68. In de gids bij deze tentoonstelling was over een verband met het tijdperk van de T’ang-dynastie of over de gelijkenis van “Groot gezadeld paard” op een T’ang-paard niets vermeld, ook niet in de beschrijving van de veranderingen aan het paardenbeeld dat deel uitmaakte van het ruiterstandbeeld van keizer Ludwig.(10) In de film “Hans Wimmer in seinem Atelier” (München, 1968) is een verband met het tijdperk van de T’ang-dynastie niet ter sprake gekomen.(11) Ook in Hans Wimmer-Sammlung im Oberhausmuseum der Stadt Passau (Passau, 1987) is hierover niets ter sprake gekomen.(12) In de necrologie over Hans Wimmer, uitgegeven in 1994, is het tijdperk van de T’ang-dynastie met betrekking tot de ontstaansgeschiedenis van de tekeningen van paarden en de paardenbeelden die Hans Wimmer heeft ontworpen, eveneens niet ter sprake gekomen.(13)
In de editie van 6 juli 1973 van het NRC Handelsblad is in een artikel over de twaalfde Biennale in Antwerpen (Middelheimmuseum, 17 juni – 8 oktober 1973) over “Groot gezadeld paard” geschreven dat het op de staart na de allure en verfijning van een T’ang-paard had.(14) Volgens een blogbericht, gepubliceerd in 2014, had Hans Wimmer een grote bewondering voor de T’ang-dynastie en de T’ang-paarden.(15) Volgens een artikel in de editie van 14 september 2017 in De Standaard verwijst “Gezadeld paard” naar de Chinese traditie.(16)
In het tijdperk van de T’ang-dynastie werden beelden van staande, meestal gezadelde, ongeteugelde paarden, bijgezet in graven. “Gezadeld paard” en “Groot gezadeld paard” zijn beelden van staande, gezadelde, ongeteugelde paarden. Er is een gelijkenis met de beelden van staande, gezadelde, ongeteugelde paarden die in het tijdperk van de T’ang-dynastie als grafgift fungeerden. Deze gelijkenis toont niet aan dat Hans Wimmer zich in 1952 bij het ontwerp van “Gezadeld paard” heeft laten inspireren door de beelden van staande, gezadelde, ongeteugelde paarden uit het tijdperk van de T’ang-dynastie. Sterker: in publicaties, aansluitend op de tentoonstelling in 1967/68 van “Groot gezadeld paard” en in de necrologie over Hans Wimmer is hierover niets ter sprake gekomen, terwijl dat naar mijn mening wel zou mogen worden verwacht.
Uit Hans Wimmer – Das Atelier (Schleswich, 1996) blijkt geen rechtstreeks verband tussen het ontwerp van Hans Wimmer en de paardenbeelden ten tijde van de T’ang-dynastie. Met het oog op zijn ontwerp van beelden van gezadelde, ongeteugelde paarden merken de auteurs van Hans Wimmer – Das Atelier op dat dergelijke beelden in China werden vervaardigd ten tijde van de Zes Dynastieën en de T’ang dynastie. In Europa in de 20e eeuw was het ontwerpen van gezadelde paardenbeelden iets uitzonderlijks. Het enige ontwerp van een gezadeld paardenbeeld dat de auteurs bekend is, is een ontwerp uit 1934 van Fritz Wrampe (München, 17 januari 1893 – 13 november 1934), die gelijktijdig met Hans Wimmer werkzaam was in de Academie voor Beeldende Kunsten in München. De auteurs stellen niet dat Fritz Wrampe zich heeft laten inspireren door de paardenbeelden, vervaardigd ten tijde van de Zes Dynastieën en/of de T’ang-dynastie. Zij sluiten niet uit dat Hans Wimmer bij zijn keuze een gezadeld, ongeteugeld paardenbeeld te ontwerpen, Fritz Wrampe in gedachten had.(17) Hans Wimmer heeft in boeken, films en interviews een dergelijk verband nooit aangestipt, besproken of toegelicht.
Dit alles overwegend, concludeer ik dat er geen verband is tussen de ontwerpen van Hans Wimmer van staande, gezadelde, ongeteugelde paardenbeelden en dergelijke beeldjes, vervaardigd ten tijde van de T’ang-dynastie. Anders gezegd: “Groot gezadeld paard” is naar mijn mening geen uitbeelding van en niet geïnspireerd op gezadelde, ongeteugelde paardenbeeldjes die ten tijde van de T’ang-dynastie als grafgift fungeerden.
HET EXEMPLAAR VAN “GROOT GEZADELD PAARD” IN UTRECHT
Het in Utrecht staande tweede exemplaar van “Groot gezadeld paard” is in 1967 gegoten. In de 1970-er jaren ontstonden bij de gemeente Utrecht plannen om het beeld te plaatsen op het Nicolaaskerkhof, dat aan het Centraal Museum grenst. In 1974 adviseerde het Bureau Culturele Zaken van de gemeente Utrecht het College van Burgemeester en Wethouders om tot aankoop over te gaan. De aankoop vond plaats in 1975. Inmiddels waren er plannen voor renovatie van het Nicolaaskerkhof. Deze plannen zouden op korte termijn ten uitvoer worden gebracht. Hierdoor kon “Groot gezadeld paard” niet op het Nicolaaskerkhof worden geplaatst. Na uitvoerig beraad over alternatieve locaties werd unaniem besloten om “Groot gezadeld paard” in de tuin van het Centraal Museum te plaatsen. Dit gebeurde in of rond 1976.(18)
In 1981 heeft de gemeente Utrecht “Groot gezadeld paard” in langdurige bruikleen gegeven aan het Centraal Museum.(19) Op zeker moment is het beeld op de zolderverdieping op de patio geplaatst.(20)
In 2018/19 werd langs de Croeselaan, tegenover het Beatrixgebouw en het hoofdkantoor van de Rabobank, Beeldenpark Croeselaan aangelegd. De beelden in dit beeldenpark zijn afkomstig uit de kunstcollecties van de gemeente Utrecht en de Rabobank. Een aantal ervan stonden oorspronkelijk elders in Utrecht maar konden wegens herinrichting niet teruggeplaatst worden.(21)
In het kader van het herplaatsen van beelden die deel uitmaken van de gemeentelijke kunstcollectie kreeg “Groot gezadeld paard” een plek in Beeldenpark Croeselaan. In de vroege ochtend van 26 maart 2019 werd “Groot gezadeld paard” met een hydraulische kraan uit het dak van het Centraal Museum getakeld en op een dieplader geplaatst, waarna het beeld naar het beeldenpark werd overgebracht.(22)
Eén van de plekken in Beeldenpark Croeselaan is een “wisselplek”. Hierop wordt tijdelijk een kunstwerk van een hedendaags beeldend kunstenaar geplaatst. Op 5 april 2019 werd op de wisselplek het kunstwerk “Assist: Rider” (Jessica Stockholder, Seattle, 1959, beeldhouwer, installatiekunstenaar, schilder) geplaatst. “Assist: Rider”, ontworpen in opdracht van de gemeente Utrecht, werd tussen “Groot gezadeld paard” en “Menselijke ontmoeting” (Paul Reinier Kingma, Den Haag, 4 september 1931 – Pingjum, 25 januari 2013) geplaatst en met riemen aan deze kunstwerken verbonden.(23)
Op 24 september 2021 is op de wisselplek van Beeldenpark Croeselaan het kunstwerk “Script of the city” (Cecilia Rebergen, 1991) geplaatst. Het is mij niet bekend wat er is gebeurd met “Assist: Rider”. “Groot gezadeld paard” werd niet teruggeplaatst in het Centraal Museum maar ging weer deel uitmaken van de kunstcollectie van de gemeente Utrecht. Begin augustus 2021 nam de gemeente Utrecht het beeld in opslag. Sinds mei 2022 staat het voor het gebouw van Stadswerken Utrecht aan de Tractieweg, wellicht in afwachting van herplaatsing.(24)
De Meern, 8 november 2022,
TWM van Berkel
Noten
(1) Hans Wimmer Das grosse Pferd – Bildwerke und Handzeichnungen (Bremen, 1967, p.34).
(2) Hans Wimmer – Das Atelier (Schleswich, 1996, p.47 en 229).
(3) Hans Wimmer Das grosse Pferd – Bildwerke und Handzeichnungen (Bremen, 1967, p.16).
(4) Hans Wimmer Das grosse Pferd – Bildwerke und Handzeichnungen (Bremen, 1967, p.34), Nordwest Zeitung, 2 juni 2016
(5) Hans Wimmer – 19. 3. 1907 – 31. 8. 1992 (Maria Wimmer, in: Reden und Gedenkworte, # 24 (1993-1994), Gerlingen, p.19-20).
(6) https://www.lucyindelucht.nl/te-zien/allure-op-de-croeselaan/takelen-boren-schroeven-en-verankeren
(7) Van 28 oktober 2017 tot 18 maart 2018 was tijdens de expositie Recall sculpture – Sculptures de la collection du KMSKA in het Middelheim museum een door Hans Wimmer ontworpen bronzen paardenbeeld tentoongesteld onder de naam “Gezadeld paard”. In de catalogus was dit beeld gedateerd op 1952. Tijdens de Biennale in 1957 in Middelheim heeft het KMSKA het beeld bij Hans Wimmer aangekocht. Het beeld, met afmetingen 73 x 72 x 31 cm, is een kleine uitvoering van een gezadeld paard. Zie ook: http://www.ethesis.net en https://kmska.be.
(8) Hans Wimmer Das grosse Pferd – Bildwerke und Handzeichnungen (Bremen, 1967, p.16).
(9) https://www.princessehof.nl/collectie/oost/tangpaard
(10) Hans Wimmer Das grosse Pferd – Bildwerke und Handzeichnungen (Bremen, 1967).
(11) https://av.tib.eu/media/11172
(12) Hans Wimmer-Sammlung im Oberhausmuseum der Stadt Passau (Passau, 1987).
(13) Hans Wimmer – 19. 3. 1907 – 31. 8. 1992 (Maria Wimmer, in: Reden und Gedenkworte, # 24 (1993-1994), Gerlingen).
(14) NRC Handelsblad, 6 juli 1973
(15) Paard op zolder (Barbara Tieks, 27 april 2014)
(16) De Standaard, 17 december 2017
(17) Hans Wimmer – Das Atelier (Schleswich, 1996, p.46).
(18) Mededeling P. Breslau, projectassistent Kunst in Openbare Ruimte Utrecht, 8 november 2022.
(19) Mededeling C. Perlee, Senior medewerker Documentatie & Onderzoek Centraal Museum Utrecht, 18 oktober 2022.
(20) Paard op zolder (Barbara Tieks, 27 april 2014)
(21) https://www.utrecht.nl/wonen-en-leven/vrije-tijd/kunst-en-cultuur/kunst-in-de-openbare-ruimte/beeldenpark-croeselaan/
(22) https://www.lucyindelucht.nl/te-zien/allure-op-de-croeselaan/takelen-boren-schroeven-en-verankeren.
(23) https://www.lucyindelucht.nl/te-zien/allure-op-de-croeselaan/stockholder-die-durft. De serie “Assist” kunstwerken van Jessica Stockholder heeft onderlinge afhankelijkheid en doorlopende relaties als thema. Om geplaatst te kunnen worden, heeft een “Assist” de ondersteuning nodig van een object uit de omgeving. De gedachte van Jessica Stockholder achter het verbinden van “Assist: Rider” met “Groot gezadeld paard” en “Menselijke ontmoeting” was dat kunstenaars altijd verbonden zijn met het werk van voorgangers.
(24) https://www.binnenstadskrantutrecht.nl/bewoners-en-straten/Nieuw-beeld-van-oud-materiaal; mededeling P. Breslau, projectassistent Kunst in Openbare Ruimte Utrecht, 8 november 2022.
Met dank aan:
– P. Breslau, projectassistent Kunst in Openbare Ruimte Utrecht.
– C. Perlee, Senior medewerker Documentatie & Onderzoek Centraal Museum Utrecht