Naamvariant: “Vrouwe Fortuna”
Beeldhouwer: Pieter Starreveld
Materiaal: beeld: brons; wereldbol: koper
Club Panama, Oostelijke Handelskade / Piet Heinkade, Amsterdam (sinds 30 maart 2007)
Geplaatst op 16 oktober 1951 op de toren van het gebouw van de NV Stoomvaart Maatschappij Nederland op het Java-eiland in Amsterdam
“Fortuna” bij Club Panama, Oostelijke Handelskade / Piet Heinkade, Amsterdam (22 mei 2022)
__________
.
1950: DE AANLEIDING TOT HET ONTWERPEN VAN “FORTUNA”(1)
Ter gelegenheid van het tachtigjarig bestaan in 1950 van de NV Stoomvaart Maatschappij Nederland (SMN, ook bekend onder de naam “Mij. Nederland”) bood het personeel van de SMN haar directie een groot kunstwerk aan, ontworpen door Pieter Starreveld. Het kunstwerk zou de toren van het SMN-gebouw op het Java-eiland sieren.
Het kunstwerk bestond uit:
– een wijzerplaat (diameter: 1,50 m) met eromheen de twaalf tekens van de Dierenriem
– een luidklok, te plaatsen onder de wijzerplaat, met onder de luidklok de letters SMN
– een uit stafkoper vervaardigde wereldbol (diameter: 1,50 m)
– een windroos (diameter: 3 m)
– een windwijzer (lengte: 3,60 m) met aan één uiteinde een kogel en aan het andere uiteinde een vaan in de vorm van een oud-Hollands zeilschip (hoogte: 1,50 m)
– een bronzen vrouwenbeeld “Fortuna” (hoogte: 2,25 m, gewicht: ruim 1500 kg), die een doek vasthoudt die boven haar hoofd bolt.
De wijzerplaat en de luidklok zouden aan de westelijke wand van de toren van het SMN-gebouw worden bevestigd. De wereldbol zou bovenop de toren worden geplaatst. Op de wereldbol zouden de windroos, de windvaan en “Fortuna” worden geplaatst.
Aan weerszijden van de toren zouden vlaggemasten worden bevestigd voor de Nederlandse vlag en de vlag van de SMN.
Door de werkzaamheden, verbonden aan het ontwerp en de vervaardiging van het kunstwerk, was Pieter Starreveld genoodzaakt de vervaardiging voor het AVRO-studiogebouw van het gevelbeeld De zaaier op een zijspoor te zetten.
In mei 1950 had Pieter Starreveld de maquette van het kunstwerk, vervaardigd op schaal 1:20, voltooid.
OKTOBER-NOVEMBER 1951: PLAATSING EN ONTHULLING
In mei 1951 was “Fortuna” gereed.(2) In oktober 1951 werden de wijzerplaat, de luidbel en de vlaggemasten aan de muren van de toren bevestigd. De letters SMN werden niet onder de wijzerplaat maar bovenaan de ronde muur van het SMN-gebouw geplaatst. De collectie foto’s in het archief van de gemeente Amsterdam bevat een foto, genomen op 16 oktober 1951, met als bijschrift dat hierop de plaatsing van “Fortuna” te zien is. De foto is gepubliceerd in een editie van Het Vrije Volk.(3)
Op 7 november 1951 maakte Pieter Starreveld in zijn dagboek melding van de onthulling van het kunstwerk. In een toespraak bij de onthulling werd de wens uitgesproken dat Fortuna de SMN welvaart en geluk zou brengen.(4)
De doek die boven “Fortuna” bolt, fungeerde als windvanger. Hierdoor kon het beeld om de as draaien, die goed gelagerd was. Door deze constructie fungeerde het beeld als windwijzer. Een bijzonder iets, gelet op het feit dat “Fortuna” ruim 1500 kg weegt.(5)
Over “Fortuna” schreef Pieter Starreveld in zijn dagboek onder andere dat ze hoog boven het gewoel van alle zwoegers neerkijkt, onbereikbaar voor hun begeerten. Over de windwijzer had hij geschreven: “Het Scheepje zal altijd óm haar draaien maar nooit dichterbij komen, alle beweging naar fortuin is maar schijn.” Deze opmerking doet vermoeden dat ook de windwijzer om zijn as kon draaien. Dat is niet het geval geweest. Uit foto’s, nadien genomen, blijkt alleen de draaiende beweging van “Fortuna”. De windwijzer heeft op deze foto’s dezelfde positie.
VERPLAATSING NAAR DE OOSTELIJKE HANDELSKADE (6)
In 1969 verhuisde de SMN naar de nabijgelegen Vlothaven in Amsterdam. Zeeman op de uitkijk, een metershoog monument op de kop van het Java-eiland dat Pieter Starreveld in 1949/50 had ontworpen ter nagedachtenis aan de medewerkers van de SMN die tijdens de Tweede Wereldoorlog om het leven waren gekomen, werd dat jaar naar de Vlothaven verplaatst. Eerder, op 12 juni 1968, waren “Fortuna”, de wereldbol, de windwijzer en de windroos stuk voor stuk met een hijskraan naar beneden getakeld om in een loods te worden opgeslagen. De gebouwen van de SMN moesten namelijk ontruimd worden.
Onder verwijzing naar de editie van april 1969 van SMN Nieuws werd bekend gemaakt dat “Fortuna”, de wereldbol, de windroos en de windwijzer binnen afzienbare tijd geplaatst zouden worden op het in aanbouw zijnde gebouw van de Holland & Repair Service NV aan de Vlothaven. Of dit voornemen tot uitvoering is gebracht, is niet duidelijk. Diverse bronnen melden enkel een herplaatsing aan de Oostelijke Handelskade. Deze plaatsing zou “enkele jaren” na het in opslag gaan in 1968 zijn geweest.
Aan de Oostelijke Handelskade werden “Fortuna”, de windroos en de wereldbol op een laag voetstuk voor de oude passagiersterminal geplaatst. In welk jaar dat is geweest, is niet duidelijk.
Bij de plaatsing aan de Oostelijke Handelskade werden de koperen wereldbol en de windroos van een kleur voorzien. De centrale as van “Fortuna” werd ingekort en het beeld werd bovenop de windroos geplaatst. Hierdoor kon “Fortuna” niet meer om haar as draaien en verloor het haar functie van windwijzer. De windwijzer, met zeilschip en al, was in de tussenliggende jaren verdwenen. Op foto’s van de demontage in 1968 is de windwijzer nog te zien, met kogel maar zonder zeilschip. Wellicht was het zeilschip in 1968 op voorhand gedemonteerd om beschadiging te voorkomen. Tot op heden ontbreekt van de windwijzer en het zeilschip elk spoor. Ook de wijzerplaat en de luidklok zijn spoorloos verdwenen.
30 MAART 2007: PLAATSING BIJ CLUB PANAMA (7)
In opdracht van stadsdeel Zeeburg werd het beeld in 1998 in opslag genomen omdat het plaats moest maken voor de bouw van de nieuwe Passagiers Terminal Amsterdam. Waar het beeld werd opgeslagen, werd niet opgetekend.
Alice Roegholt, historica en directeur bij Museum Het Schip in Amsterdam, die zich bezighield met het zoeken naar verloren kunstwerken, begon in 2002 een zoektocht naar “Fortuna”. Het beeld zou zijn opgeslagen op een werf aan de Cruquiusweg in Amsterdam, nabij het Oostelijk Havengebied. Dit bleek niet het geval te zijn. De autoriteiten van stadsdeel Zeeburg wisten niet over waar “Fortuna” opgeslagen zou zijn. In november 2002 kwam naar aanleiding van een oproep van Alice Roegholt in Het Parool de melding dat “Fortuna” en de wereldbol waren opgeslagen op de vliering van een loods in het Westelijk Havengebied. Alice Roegholt sprak de wens uit dat “Fortuna” op het Java-eiland herenigd zou kunnen worden met Zeeman op de uitkijk, inmiddels verplaatst naar de De Ruyterkade in Amsterdam.
Na een opknapbeurt, waarbij de verf die op de wereldbol en de windroos was aangebracht, verwijderd werd, is “Fortuna” op 30 maart 2007 geplaatst bij club Panama aan de Oostelijke Handelskade / Piet Heinkade, alwaar het beeld werd onthuld door Dennis Straat (stadsdeelwethouder kunst in de openbare ruimte) en Sijbrand Starreveld, een zoon van Pieter Starreveld. Club Panama is in de nabijheid van Zeeman op de uitkijk die, teruggeplaatst op het Java-eiland, op 4 mei 2003 was her-onthuld. De herplaatsing van was financieel mogelijk gemaakt door bijdragen van stadsdeel Zeeburg en Royal P&O Nedlloyd NV, de opvolger van de rederij waarin de SMN in 1970 door fusie was opgegaan.
“Fortuna” draait niet om haar as. In of rond 2020 zijn de wereldbol en de windroos weer van een verflaag voorzien.
2020: RAMEN VOL POEZIE
De Amsterdamse auteur en dichter Méland Langeveld heeft bij de OBA Linnaeus in Amsterdam in juni 2020 serie III van RAMEN VOL POEZIE gepubliceerd/geëxposeerd. De gedichten in deze serie zijn geïnspireerd op sculpturen in Amsterdam-Oost. Aan de binnenkant van de ramen van de OBA Linnaeus hingen kaarten, met op elke kaart een foto van een sculptuur en het bijbehorende gedicht. Eén van de sculpturen was “Fortuna”. Het bijbehorende gedicht was getiteld: Godin van het lot.(8)
DANKWOORD
Mijn oprechte dank aan de Stichting Pieter Starreveld Beeldhouwer voor het, naar aanleiding van een eerdere versie van deze fotoreportage, beschikbaar stellen van archiefmateriaal waaronder een getypte versie van dagboekaantekeningen van Pieter Starreveld, en foto’s.
De Meern, 1 augustus 2022,
TWM van Berkel
Noten
(1) De beschrijvingen in deze paragraaf zijn ontleend aan dagboekaantekeningen van Pieter Starreveld.
(2) Het Parool, 14 april 1951. Volgens het bijschrift bij de foto van “Fortuna” was de wereldbol uit brons vervaardigd.
(3) Archief Amsterdam
(4) oostonline.nl
(5) Informatie Stichting Pieter Starreveld Beeldhouwer.
(6) De voornaamste bron van de inhoud van deze paragraaf is een geïllustreerd artikel in het archief van de Stichting Pieter Starreveld Beeldhouwer.
(7) Bronnen van de informatie over de zoektocht van Alice Roegholt: buiteninbeeld.nl en oostonline.nl
(8) melandlangeveld.com
OPROEP
De Stichting Pieter Starreveld Beeldhouwer is op zoek naar de wijzerplaat, de luidklok en het zeilschip die deel hebben uitgemaakt van het kunstwerk dat Pieter Starreveld heeft ontworpen ter gelegenheid van het 80-jarig bestaan van de SMN. Bij het in opslag gaan in 1968 zijn deze delen verdwenen.
Heeft u één of meerdere van deze delen in bezit of weet u waar één of meerdere ervan zich momenteel bevinden? De Stichting Pieter Starreveld Beeldhouwer hoort graag van u!
U kunt uw informatie sturen naar starreveldamersfoort@gmail.com
Fortuna (Romeinse mythologie): godin van het wisselvallige geluk. In het Nederlands wordt zij aangeduid met de naam Vrouwe Fortuna. Met enige regelmaat is zij staande op een bol afgebeeld. De bol is symbool voor de instabiliteit van het geluk.
Bron:
– Gevelstenen van Amsterdam
Stoomvaart Maatschappij Nederland (SMN): rederij, opgericht in Amsterdam op 13 mei 1870. De SMN verzorgde vervoer van passagiers en vracht tussen West-Europa en Nederlands-Indië. Tot 1879 fungeerde Den Helder als laad- en losplaats. De ingebruikname in 1876 van het Noordzeekanaal maakte het mogelijk het laden en lossen in Amsterdam te laten plaatsvinden, aanvankelijk aan de Oostelijke Handelskade, vanaf 1910 op het toen aangelegde Java-eiland.
Op 20 januari 1970 ging de SMN samen met vier andere Nederlandse rederijen op in de Nederlandse Scheepvaart Unie (NSU), die vanaf 1977 de naam Nedlloyd ging voeren.