Beeldhouwer: Suze Boschma-Berkhout
Vervangend bronzen exemplaar van het in 1967 gegoten granieten exemplaar dat een vervanging was van het oorspronkelijke kalkstenen exemplaar (1954)
Drents Museum, Brink 1, Assen, terrein achter het museum
Onthuld in 1982
__________
.
DE OORSPRONKELIJKE KALKSTENEN UITVOERING (1954)
Suze Boschma-Berkhout heeft “Bartje”, een beeld van de hoofdpersoon uit de gelijknamige streekroman van Anne de Vries, in 1954 ontworpen in opdracht van het Drents Genootschap in Assen, ter gelegenheid van de vijftigste verjaardag van Anne de Vries op 22 mei 1954. Op die dag hebben enkele leden van het bestuur van het Drents Genootschap hem een miniatuur-uitvoering van “Bartje” gegeven.(1) Het grote exemplaar, vervaardigd uit kalksteen, is onthuld op 4 september 1954 aan de Noordersingel in Assen, de geboorteplaats van Anne de Vries.
EEN JARENLANGE REEKS AAN VERNIELINGEN
Suze Boschma-Berkhout heeft van “Bartje” drie grote uitvoeringen ontworpen: de reeds genoemde kalkstenen uitvoering (1954), een gegoten granieten uitvoering (1967) en een bronzen uitvoering (1981). De gegoten granieten uitvoering diende ter vervanging in de openbare ruimte van de kalkstenen uitvoering die een aantal malen doelwit was van vandalisme en vernieling en die een keer was ontvoerd. De bronzen uitvoering diende ter vervanging in de openbare ruimte van de gegoten granieten uitvoering, die eveneens een aantal malen werd beschadigd of vernield. Ook de bronzen uitvoering werd een aantal malen beschadigd en is twee keer ontvoerd geweest.
De kalkstenen uitvoering bleek in november 1954, nog geen twee maanden na onthulling, te zijn verdwenen. Op een bord naast de sokkel was vermeld: “Bartje heeft het geluk gevonden”, een verwijzing naar de streekroman Bartje zoekt het geluk, de opvolger van Bartje. Studenten uit Groningen hadden het beeld van de sokkel gelicht en in Groningen in een serre geplaatst, met het plan het te plaatsen in het Noorderplantsoen in Groningen, naast het beeld “De zonaanbidster” (Thees Meesters). Kort na middernacht, enkele minuten na plaatsing in het Noorderplantsoen werden de studenten betrapt door de Groningse politie; het beeld werd teruggebracht naar Assen.(2)
Op 5 mei 1955 werd een spelend jongetje door een ander jongetje tegen “Bartje” aangedrukt. Hierdoor brak het van de klompjes af.(3) Het beeld werd gerepareerd door de Asser steenhouwer H.J. Engberts.
In de jaren erna was “Bartje” letterlijk een mikpunt voor jong en oud: er werden flessen, haringen, kiezelsteentjes en rotte appels tegenaan gegooid, waardoor het beeld veel schade opliep.(4)
In februari 1962 werd “Bartje” door een elfjarige jongen van zijn sokkel getrokken.(5) Twee maanden later werd het beeld, door H.J. Engberts ten tweede male gerepareerd , teruggeplaatst.
In 1967 werd besloten “Bartje” te vervangen door een gegoten granieten exemplaar. Dit exemplaar, eveneens ontworpen door Suze Boschma-Berkhout, werd op 1 mei 1967 aan de Noordersingel geplaatst en onthuld door twee kinderen: Bart de Jong en Bartje Zijlstra. Het oorspronkelijke exemplaar werd ondergebracht in de nieuwe hal van het gemeentehuis in Assen.(6)
Eind juni 1969 werd het gegoten granieten exemplaar van “Bartje” van de sokkel gestoten, met forse valschade als gevolg, die gerepareerd kon worden .(7)
Tijdens de TT-nacht van 1974 mislukte een poging “Bartje” te ontvoeren. Het beeld was hierbij in stukken gebroken geraakt. Bij de reparatie (wederom door Engberts) werden “dogen” (koperen stangen) in het beeld geplaatst om het voor nieuw molest te behoeden.(8) Ondanks die versterkende maatregelen werd “Bartje” begin januari 1978 opnieuw van de sokkel gestoten, met breukschade als gevolg.(9)
Ter vervanging van de gegoten granieten uitvoering van “Bartje” ontwierp Suze Boschma-Berkhout in 1981 een bronzen uitvoering, die in 1982 in de tuin achter het gemeentehuis werd geplaatst. Het opschrift op de witte plaquette op de sokkel luidt:
BARTJE | BRONS | 1982
SUZE BOSCHMA-BERKHOUT
BEWONDER HET ORIGINELE KALKSTENEN BEELD
VAN BARTJE UIT 1954 IN HET DRENTS ARCHIEF
GRATIS TOEGANG
DRENTS ARCHIEF
LAAT JE VERRASSEN
Ook deze uitvoering is een aantal malen doelwit van vandalisme geweest. De Oudejaarsclub in Oldeberkoop zaagde het beeld in 1991 los en nam het mee; op de sokkel stonden alleen nog het voetstuk en de klompjes. In november 2003 werd “Bartje” in zijn geheel van de sokkel gehaald door de Oudejaarsvereniging in Zorgvlied, die het in Kimswerd plaatste bij “Grote Pier” (Kimswerd, 1480 – Sneek, 1520), kaper, krijgsheer, volksheld en vrijheidsstrijder. Eind januari 2004 werd het beeld teruggeplaatst; de daders draaiden op voor de kosten. Op 1 mei 2004 werd “Bartje” wederom van de sokkel gelicht. Een dag later werd het beeld ernstig beschadigd teruggevonden in Bovensmilde.(10)
In de regionale en de landelijke pers is aan dit alles uitgebreid aandacht besteed. Wat opvalt, is dat in alle artikelen waarin over schade aan “Bartje” geschreven is, niets is vermeld over schade aan andere kunstwerken in Assen in al die jaren. De indruk ontstaat alsof “Bartje” het enige kunstwerk in Assen is dat in al die jaren aan schade en molest onderhevig was. Of dat inderdaad zo is, laat zich raden. Een feit is dat “Bartje” in zijn drie uitvoeringen een geschiedenis heeft die bol staat van schade en molest.
UITVOERINGEN VAN UITERST KLEIN TOT UITERST GROOT
Op 24 mei 1962 is in Madurodam een miniatuur-uitvoering (schaal 1:25) van “Bartje” geplaatst. Het beeldje werd onthuld door Diek de Brauw, locoburgemeester van Madurodam, en mr. P.P. Agter, burgemeester van Assen.(11)
Op 30 april 1973 (Koninginnedag) is tijdens het defilé op paleis Soestdijk een stenen exemplaar van “Bartje” overhandigd aan H.M. Koningin Juliana. Het beeld kreeg een plaats in de paleistuin en is na een valpartij met succes gerestaureerd.(12)
In 1998 zijn in Vledder op een grote sokkel een kleine uitvoering van “Bartje” geplaatst en een replica van het beeld “Lammechien” (het zusje van Bartje) in Ruinen. Beide beeldjes zijn ontworpen duur Suze Boschma-Berkhout.(13)
Op 3 april 2019 is in de gemeente Midden-Drenthe een acht meter hoge, geharde piepschuimen uitvoering van “Bartje” in een weiland langs de A28 geplaatst. Het beeld was vervaardigd als protest tegen wat de initiatiefnemers “de bescheidenheid van het noorden” noemden. Zij waren van mening dat in het noorden veel bedrijvigheid, innovatie en knowhow was en wilden dit voor het voetlicht brengen. Omdat er nogal wat mensen mee op de foto wilden, moest het beeld een andere plaats krijgen. Op 23 mei 2019 werd besloten dat de grote uitvoering van “Bartje” een vaste plek in Beilen zou krijgen. Assen had er geen belangstelling voor.(14) Van mei en met september 2021 was de grote uitvoering van “Bartje” één van de beelden die werd geëxposeerd op de tweejaarlijkse beeldententoonstelling van het Amsterdamse ARTZUID. “Bartje” was toen bij het Olympisch Stadion in Amsterdam geplaatst.(15)
SUZE BOSCHMA-BERKHOUT EN DE OPRICHTING VAN DE STICHTING BEELDRECHT
“Bartje” werd al snel het icoon van Drenthe. Om die reden werden van “Bartje” talloze kleine uitvoeringen vervaardigd die naar onder andere inwoners van Assen hun weg vonden en als souvenir werden verkocht, en verder tal van andere snuisterijen. Dit gebeurde zonder toestemming van Suze Boschma-Berkhout. In 1958 spande zij hierover samen met de NV Plateelbakkerij Schoonhoven een kort geding aan tegen NV Warenhuis Thomas, gevestigd in Assen. In het vonnis van 5 augustus 1958 verbood de rechtbank NV Warenhuis Thomas om “pseudo-Bartjes”, al of niet in gewijzigde vorm, na te bootsen, te verkopen of op voorraad te hebben.(16)
In 1962 ondernam Anne de Vries juridische stappen tegen een conservenfabriek in Assen die in haar reclamecampagnes “Bartje” als beeldmerk was gaan gebruiken. Dit was voor hem de druppel die de emmer deed overlopen.(17)
Namens collega-beeldhouwers richtte Suze Boschma-Berkhout zich in 1968 tot Marga Klompé (minister van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk werk) met het verzoek de Nederlandse Auteurswet te wijzigen om dit soort praktijken te voorkomen. Het verzoek werd niet ingewilligd. Naar aanleiding van het verzoek werd in 1977 de Stichting Beeldrecht opgericht, die namens kunstenaars optreedt tegen commercieel misbruik van hun creaties.(18) In 2008 is de Stichting Beeldrecht samen met De Visuelen en Scrio opgegaan in de Stichting Pictoright, de auteursrechtenorganisatie voor visuele makers in Nederland: architecten, beeldend kunstenaars, fotografen, grafisch ontwerpers, illustratoren en andere beeldmakers (of hun erfgenamen).(19)
Noten
(1) Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant, 29 mei 1954
(2) Overijsselsch dagblad, 11 november 1954
(3) De Telegraaf, 7 mei 1955
(4) Emmer Courant, 27 februari 1959
(5) Nieuwe Haarlemsche Courant, 22 februari 1962
(6) Algemeen Handelsblad, 2 mei 1967. De originele kalkstenen uitvoering staat sinds juni 2013 in de Kloostergang van het Drents Archief, Brink 4, Assen.
(7) Nieuwsblad van het Noorden, 30 juni 1969
(8) Nieuwsblad van het Noorden, 6 juli 1974
(9) Algemeen Dagblad, 6 januari 1978
(10) https://nl.wikipedia.org/wiki/Bartje
(11) https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/fotocollectie/aa0988f2-d0b4-102d-bcf8-003048976d84
(12) https://www.buitenbeeldinbeeld.nl/Nederland/Bartje.htm
(13) https://standbeelden.vanderkrogt.net/object.php?record=DR05ac
(14) https://www.youtube.com/watch?v=QWb-OF1wSqs, NOS, 1 mei 2019
(15) https://headtopics.com/nl/metershoge-bartje-op-vakantie-naar-amsterdam-het-bruisende-leven-in-20184186
(16) Emmer Courant, 30 juli 1958 en 6 augustus 1958
(17) Het Vrije Volk, 31 oktober 1962
(18) https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Berkhout
(19) https://pictoright.nl/over-ons/
Bartje: hoofdpersoon in de gelijknamige streekroman van Anne de Vries (Assen, 22 mei 1904 – Zeist, 29 november 1964), uitgegeven bij Callenbach in Nijkerk in 1935. In “Bartje” beschrijft De Vries de jeugdjaren en ontwikkeling van Bartje Bartels, een jongen in een arm Drents boerengezin in de 1930-er jaren. Bartje wil de wereld in en zijn eigen weg gaan. Zijn uitspraak “ik bid niet veur brune bonen” (de dagelijkse kost van het gezin) is typerend voor zijn karakter. In 1940 verscheen de roman “Bartje zoekt het geluk”, waarin Anne de Vries de uitgroei van Bartje tot een volwassen man beschrijft. Een derde deel is nooit tot stand gekomen.
In 1972 produceerde de NCRV een televisieserie, gebaseerd op “Bartje” en “Bartje zoekt het geluk”. De serie was razend populair en werd in Nederland tot driemaal toe uitgezonden, te weten in de winter van 1972, de zomer van 1985 en in 2004. De televisieserie werd ook op DVD uitgebracht.