Ontwerp beeld en lichaam: Joyce Overheul
Ontwerp hoofd, schouders en borst: Marieke van der Meer
Materiaal: brons
Willemsplantsoen, Utrecht, nabij de Walsteeg
Onthuld op 22 april 2022
“Monument Truus van Lier”, op de achtergrond het narcissenmonument
__________
__________
het narcissenmonument
informatiepaneel
ONTSTAANSGESCHIEDENIS “MONUMENT TRUUS VAN LIER”
1990-er jaren: boerenkrokussen en aronskelken
De ontstaansgeschiedenis van “Monument Truus van Lier” gaat terug tot 1989, toen Tommie Hendriks verhuisde naar de Zilverstraat in Utrecht, nabij de Walsteeg. Op die plek had Truus van Lier, lid van de verzetsgroep CS 6, op 3 september 1943 G.J. Kerlen, lid van de NSB en hoofdcommissaris van de gemeentepolitie in Utrecht, met twee revolverschoten om het leven gebracht.
Hendriks was twee weken voor de liquidatie van Kerlen geboren. Zijn grootouders, woonachtig in Utrecht, herbergden gedurende de bezettingsjaren een joodse onderduiker. Zodoende was Hendriks erg geïnteresseerd in de Tweede Wereldoorlog en kende hij het levensverhaal van Truus van Lier. Aan de plek waar zij Kerlen had geliquideerd, gaf hij in zijn verbeelding de naam Truus van Lierplantsoen. Halverwege de 1990-er jaren beplantte hij deze plek en legde hij ter herinnering aan Truus van Lier een bloemenmonument aan. Dit monument bestond uit boerenkrokussen, geplant in de vorm van de naam TRUUS. Aan het eind van de 1990-er jaren voegde hij er een pijl van aronskelken aan toe, die in de richting wees van de plek vanwaar zij Kerlen had gedood.(1)
2004: narcissenmonument
In oktober 2004 plantte Hendriks op de oever van de Catharijnesingel, ter hoogte van de Schroeder van der Kolkstraat, tegenover de Geertekerk, een vervangend bloemenmonument ter herinnering aan Truus van Lier. Op deze plek was het beter te zien.
Het narcissenmonument bestond uit narcissen, geplant in de vorm van de naam TRUUS. Narcissen bloeien in de lente, het jaargetijde waarin Truus van Lier geboren is, en zijn gemakkelijk te onderhouden. Boerenkrokussen, die ook in de lente bloeien, verspreiden zich snel, waardoor de letters TRUUS in de loop der tijd niet meer te herkennen zijn. De pijl in de richting van de plek van de aanslag keerde in het narcissenmonument niet terug.
In 2018 nam Frank de Munnik, docent cultuurhistorische vakken aan het conservatorium in Utrecht, de zorg voor het narcissenmonument over van Hendriks. De Munnik had affiniteit met het narcissenmonument. De jaarlijkse tocht met zijn studenten langs plekken in Utrecht die tijdens de Tweede Wereldoorlog een belangrijke rol speelden, voerde ook langs het narcissenmonument. De Munnik beheert een website over Truus van Lier.(2)
Begin december 2020 plantten De Munnik en zijn helpers op de oever van de Catharijnesingel een nieuw narcissenmonument ter herinnering aan Truus van Lier. Dit monument werd tegenover de Walsteeg geplant, vanwaar zij Kerlen had geliquideerd. Het narcissenmonument had hierdoor een meer geëigende plek gekregen.
november 2020: concrete plannen voor een permanent monument
In de loop van 2020 rees bij Gerrit Huisman, stadsgids bij Gilde Utrecht, en Jessica van Geel, auteur, historica en journaliste, bezig met het schrijven van een boek over Truus van Lier, het idee om op 22 april 2021, haar honderdste geboortedag, vlakbij de plek waar de liquidatie van Kerlen had plaatsgevonden, een permanent monument voor haar te plaatsen.
Er ontstond een comité van aanbeveling onder voorzitterschap van Huiding. Het comité telde twaalf leden, waaronder de prominente Utrechters Mijnie Borghstijn (activiteitencommissie Oud-Utrecht), Claudia de Breij (presentatrice, zangeres), Natalie Dubois (curator Design en Toegepaste kunst, Centraal Museum Utrecht), Corrie Huiding (seniorenburgemeester van Utrecht), Frank de Munnik, Jos Stelling (filmregisseur, producer en scenarist) en Jim Terlingen (auteur, historisch-onderzoeker). Frans Stelling, maker van Herman Berkien (Utrecht) en De acteur (Utrecht) en broer van Jos Stelling, ontwierp een 160 cm hoog kleimodel van een beeld van Truus van Lier. Het beeld zou bekostigd moeten worden uit inzamelingsacties onder de Utrechtse bevolking.
Leden van het comité van aanbeveling legden in kranten en televisieprogramma’s uit waarom er voor Truus van Lier een monument moest komen in Utrecht. Het idee voor een dergelijk monument vond ook weerklank in de Utrechtse gemeenteraad.
De gemeente Utrecht liet in september 2020 weten voor de vervaardiging van een monument drie beeldend kunstenaressen uit te willen nodigen een ontwerp in te dienen. De gemeente was namelijk de mening toegedaan dat beeldend kunstenaressen ondervertegenwoordigd waren in de stad Utrecht. Degene wier ontwerp gekozen werd, zou een financiële ondersteuning krijgen ter grootte van 40.000 euro. Natalie Dubois en Jessica van Geel zouden in overleg met de gemeente bepalen welke kunstenares het beeld mocht gaan maken.
Bij sommige leden van het comité van aanbeveling stuitte het voornemen om alleen beeldend kunstenaressen uit te nodigen, op weerstand.
Op 4 november 2020 maakte de gemeente Utrecht kenbaar dat ook beeldend kunstenaars welkom waren. Bij nader inzien was van ondervertegenwoordiging van beeldend kunstenaressen geen sprake. De keuze van het ontwerp zou gebaseerd zijn op de artistieke kwaliteit ervan. Bij het ontwerpen mochten ook andere uitingsvormen dan het traditionele standbeeld worden gebruikt. Als locatie werd het Zocherplantsoen genoemd.
De verwachting was dat het monument in de loop van 2021 kon worden geplaatst.(4)
22 april 2021: een plaquette en een Stolperstein
In 2021 was het honderd jaar geleden dat Truus van Lier was geboren. Van een permanent monument voor Truus van Lier was nog lang geen sprake; de uitnodigingen om een ontwerp in te dienen waren in maart 2021 verstuurd.
Op initiatief van Centraal Museum in Utrecht is op 22 april 2021, de honderdste geboortedag van Truus van Lier, in de voortuin van haar ouderlijk huis aan de Prins Hendriklaan in Utrecht een plaquette geplaatst. Op deze plaquette is het levensverhaal van Truus van Lier beschreven in het Nederlands en het Engels. Het Centraal Museum beheert het aangrenzende Rietveld Schröderhuis. Het ouderlijk huis van Truus van Lier fungeert tegenwoordig als ticket office van het Rietveld Schröderhuis. Met de plaatsing van de plaquette wil het Centraal Museum de bezoekers van het Rietveld Schröderhuis er attent op maken dat er naast het Rietveld Schröderhuis een bijzonder iemand heeft gewoond.
De plaquette is onthuld door Sharon Dijksma (Groningen, 16 april 1971), burgemeester van Utrecht, die daarbij werd geassisteerd door Natalie Dubois, in haar hoedanigheid van conservator voor het Rietveld Schröderhuis.(5) In haar toespraak gaf Dijksma aan het belangrijk te vinden dat we de daadkracht van Truus van Lier niet vergeten. Truus ging tot het uiterste, met alle gevolgen van dien.
Schuin rechts voor het ouderlijk huis van Truus van Lier is op 22 april 2021 een Stolperstein in het trottoir gelegd. Op deze gedenksteen is de volledige naam van Truus van Lier vermeld, haar geboortejaar en de vermelding dat zij op 27 oktober 1943 is vermoord in Sachsenhausen.
De Stolperstein is gelegd door de 82-jarige Hans van Lier. Bertus van Lier, zijn vader, was een neef van Truus van Lier.(6)
Vanwege de beperkingen door de corona-pandemie konden slechts een handvol mensen de onthulling van de plaquette en de plaatsing van de Stolperstein bijwonen
augustus 2021 – april 2022: Joyce Overheul: “Monument Truus van Lier”
Eén van de drie kunstenaars die waren uitgenodigd een permanent monument voor Truus van Lier te ontwerpen, was Joyce Overheul (Den Bosch, 1989). Overheul kreeg de uitnodiging in maart 2021. In augustus 2021 werd bekend dat de keuze op haar ontwerp was gevallen.(7)
Van Truus van Lier zijn er geen foto’s meer waarop zij geheel en al te zien is. Er zijn alleen enkele portretfoto’s bewaard gebleven waarop haar hoofd en schouders te zien zijn.
Marieke van der Meer heeft aan de hand van de portretfoto’s het buste-deel van het beeld geboetseerd. Om een standbeeld te kunnen vervaardigen, besloot Overheul een afgietsel te maken van het lichaam van Juliëtte Meeuwsen, een 19 jaar oude studente rechten in Utrecht die ongeveer dezelfde leeftijd had als Truus van Lier, die op 19-jarige leeftijd in 1940 in Utrecht rechten ging studeren. Door deze manier van ontwerpen bestaat “Truus van Lier” uit een portret van de rechten studerende Truus van Lier, gedragen door een hedendaagse studente rechten. Op die manier ontstaat een band tussen verleden en heden.
In een artikel in de editie van 9 september 1943 van het Utrechtsch Nieuwsblad over de liquidatie van Kerlen was Truus van Lier beschreven als een ongeveer 20-jarige wielrijdster met donker haar en een grijsgeruite mantel.(8) Overheul heeft Truus van Lier niet uitgebeeld als aanslagpleegster maar als een krachtige en ook kwetsbare jonge vrouw. Juliëtte Meeuwsen, die voor het beeld model stond, droeg tijdens de vervaardiging van de afgietsels van haar lichaam een jurk, schoeisel en een schooltas uit de 1940-er jaren. Truus van Lier gebruikte haar schooltas voor het vervoer van haar leerboeken en voor het vervoeren van wapens en illegale publicaties.(9)
Marieke van der Meer heeft aan de hand van de portretfoto’s het buste-deel van het beeld geboetseerd.
22 april 2022: onthulling “Monument Truus van Lier”
“Monument Truus van Lier” is op 22 april 2022 onthuld in het Zocherpark aan de oever van de Catharijnesingel.
“Monument Truus van Lier” is onthuld door Anke Klein, wethouder Cultuur in de gemeente Utrecht. Veel mensen woonden de onthulling bij, waaronder familie van Truus van Lier, de beide beeldend kunstenaressen, de studente Juliëtte Meeuwsen en mensen die voor het narcissenmonument zorgen.(10) Na de onthulling was er gelegenheid om op het voetstuk van het monument narcissen te leggen.
Anke Klein zette in haar toespraak uiteen dat de gemeente Utrecht met “Monument Truus van Lier” de rol van vrouwen in het verzet blijvend onder de aandacht wil brengen. Het monument nodigt de toeschouwer uit na te denken over de moed die een individu moet hebben om tegen onderdrukking en onrecht in opstand te komen.
De gemeente Utrecht heeft bij het monument een paneel geplaatst met in het Nederlands en het Engels informatie over Truus van Lier.
Het monument staat dicht bij de plek waar Truus van Lier op 3 september 1943 de aanslag op Kerlen pleegde. Op de oever van de overzijde van de Catharijnesingel bevindt zich het narcissenmonument. De plaatsing op de grond en de hoogte van het beeld nodigen uit om naast het beeld te gaan staan.
Op de dag van de opening en de dagen erna hebben veel mensen een bezoek gebracht aan “Monument Truus van Lier”. Bijna 80 jaar na haar overlijden heeft Truus van Lier een plek gekregen in het hart van Utrecht en in de harten van vele inwoners van Utrecht.
varia
In de rechter gedenkplaat achter het Herdenkingsmonument in het Academiegebouw in Utrecht is onder andere de naam van Truus van Lier gegraveerd. Het monument is vervaardigd ter herinnering aan degenen die, verbonden aan de Universiteit Utrecht, tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn gesneuveld.
Ieder jaar vindt op 4 mei (Nationale Dodenherdenking) een plechtigheid plaats in het Academiegebouw. Na een korte bijeenkomst in de aula leggen het College van Bestuur en de Universiteitsraad van de Universiteit Utrecht een krans bij het monument.
In 1989 is in Utrecht tussen de Overste den Oudenlaan en de Kanaalweg, net buiten de Verzetsheldenbuurt, een verbindingsweg aangelegd. Deze verbindingsweg kreeg de naam Truus van Lierlaan. Het straatnaambord aan de kant van de Overste den Oudenlaan heeft als onderschrift: Geertruida 1921-1943 Nederlands Verzetsstrijdster. Het straatnaambord aan de kant van de Kanaalweg heeft geen onderschrift.
Noten
(1) scribd.com
(2) truusvanlier.nl
(3) nieuws030.nl, 14 juli 2020
(4) DUIC, 4 november 1920; nieuws030.nl, 4 november 2020 en 19 november 2020; denuk.nl, 4 november 2020. De namen van De Munnik en, Borghstijn zijn genoemd in kunstinopenbareruimteutrecht: Truus van Lier
(5) werelderfgoed.nl
(6) nieuws030.nl, 22 april 2021
(7) Joyce Overheul portfolio; RTV Utrecht, 4 maart 2022
(8) Het artikel is afgebeeld op het informatiepaneel bij “Monument Truus van Lier”
(9) Joyce Overheul portfolio
(10) gemeente Utrecht, 22 april 2022
→ JOYCE OVERHEUL
→ MARIEKE VAN DER MEER
Geertruida (Truus) van Lier (Utrecht, 22 april 1921 – Sachsenhausen, 27 oktober 1943): rechtenstudente, lid van de verzetsgroep CS-6 (CS: Centrum voor Sabotage), een studentenverzetsgroep, ontstaan in 1940 in de Corellistraat 6 in Amsterdam . Als koerierster bracht zij illegale lectuur rond en wapens. In 1943 infiltreerde zij bij de NSB en spioneerde zij bij de Wehrmacht.
In opdracht van CS-6 liquideerde Truus van Lier op 3 september 1943 de NSB-er G.J. Kerlen, hoofdcommissaris van politie in Utrecht, bij zijn woning aan het Willemsplantsoen in Utrecht. Hierna dook zij onder in Haarlem. Door verraad van een ex-lid van CS-6 is zij op 2 oktober 1943 gearresteerd. Op 24 oktober 1943 is zij overgebracht naar het concentratiekamp Sachsenhausen, waar zij op 27 oktober 1943 samen met twee anderen is geëxecuteerd.
Bronnen;
– Wikipedia
– duic, 28 mei 2019
Gerardus Johannes Kerlen (Zutphen, 3 augustus 1890 – Utrecht, 3 september 1943): gepensioneerd militair. In 1940 werd hij lid van de NSB. In augustus 1942 werd hij benoemd tot hoofdcommissaris van de van de gemeentepolitie in Utrecht.
Kerlen nazificeerde het Utrechtse politiekorps. Hij was verantwoordelijk voor de opsporing van joodse onderduikers.
Begin 1943 zette hij politieagenten onder druk om joden te vervolgen en geen gehoor te geven aan de verklaring van de gezamenlijke kerken dat dit niet geoorloofd was. Van ondergedoken politieagenten liet hij de familie arresteren. Voor CS-6 zou dit de aanleiding zijn geweest hem te liquideren.
Bron:
– Wikipedia
Het project Stolpersteine (Ned: struikelstenen) is een project van Gunter Demnig (Berlijn, 27 oktober 1947). De Stolpersteine worden in heel Europa gelegd. Meestal worden ze gelegd bij het huis waar een slachtoffer heeft gewoond. Soms wordt een Stolperstein gelegd bij de school waarin een slachtoffer onderwijs heeft genoten of bij de plek waar hij of zij heeft gewerkt. Gezamenlijk vormen de Stolpersteine één groot monument voor de slachtoffers van het nationaalsocialisme.
Bron:
– Stichting Stolpersteine