Naamvarianten: “Driebergs Lieverdje”, “Speels Spooksel” en “Vindingrijke Vondst”
Beeldhouwer: Theo van der Nahmer
Materiaal: brons
Van Asselt adviseurs & accountants, Hoofdstraat 146, Driebergen-Rijsenburg (sinds 10 februari 2020)
Geplaatst tussen 4 en 10 november 1965 bij het PTT-kantoor, Hoofdstraat 146, Driebergen-Rijsenburg
__________
.
ONTSTAANSGESCHIEDENIS
Tot in de 1960-er jaren konden de inwoners van Driebergen-Rijsenburg voor hun postzaken terecht bij het postkantoor in het gemeentehuis aan de Hoofdstraat in Driebergen-Rijsenburg en een dependance in Mon Désir aan de Bosstraat. In 1964 werd alle activiteiten ondergebracht in het nieuw gebouwde postkantoor op de hoek van de Hoofdstraat en de Buzziburglaan.
In het kader van de 1%-regeling (tegenwoordig: percentagereling voor beeldende kunst) werd 1% van de bouwkosten van het postkantoor gereserveerd voor beeldende kunst. PostNL, de eigenaar, nam hiertoe contact op met Theo van der Nahmer.(1)
NOVEMBER 1965: PLAATSING
In de editie van 21 oktober 1965 van de Stichtse Courant – Algemeen nieuws- en advertentieblad voor Oost-Utrecht werd aangekondigd dat bij het nieuwe postkantoor aan de Hoofdstraat in Driebergen een bronzen sculptuur zou worden geplaatst naar een ontwerp van de heer Th. v.d. Nahmer uit Den Haag.(2) In de editie van 11 november 1965 stond dat het kunstwerk “vorige week” was geplaatst.(3) Dit moet tussen donderdag 4 en woensdag 10 november 1965 zijn geweest; de Stichtse Courant verscheen wekelijks op donderdag. In de editie van 6 januari 1966 stond dat het kunstwerk begin november 1965 was geplaatst.(4) De naam van het kunstwerk was niet bekend.
In het Utrechts Nieuwsblad is aan de plaatsing van het naamloze kunstwerk geen aandacht besteed.
OUDEJAARSDAG 1965: BESMEURD MET VERF
Op Oudejaarsdag 1965, anderhalve maand na plaatsing, werd het naamloze kunstwerk ’s avonds besmeurd met een grote hoeveelheid verf. In de editie van 6 januari 1966 van de Stichtse Courant werd aan dit incident aandacht besteed. Op een foto was het met verf overgoten naamloze kunstwerk te zien. In het commentaar stond dat men verschillend kon denken over het naamloze kunstwerk, aangeduid met tussen aanhalingstekens “monument”, maar dat dit geen vernieling rechtvaardigde. De Stichtse Courant had daar slechts minachting voor.(5)
In het Utrechts Nieuwsblad is aan het besmeuren van het naamloze kunstwerk met verf geen aandacht besteed.
Voor zover bekend hebben er verder geen vernielingen van het kunstwerk plaatsgevonden.(6)
OKTOBER 2013: VERWIJDERING
Op 8 juni 2009 werden de PTT-activiteiten in het gebouw aan de Hoofdstraat 146 beëindigd. De inwoners van Driebergen-Rijsenburg moesten hun postzaken voortaan afwikkelen bij een servicepunt aan de Traaij in Driebergen-Rijsenburg. Het gebouw aan de Hoofdstraat werd een multicultureel centrum waarin onder andere de Stichting Vluchtelingkinderen zich vestigde, die er de “1 Euro-winkel” in opende. Het gebouw bleef eigendom van PostNL. Het kunstwerk, deel uitmakend van de kunstcollectie van PostNL, bleef bij het gebouw staan.
In 2014 verkocht PostNL het gebouw aan de Hoofdstraat aan Van Asselt adviseurs & accountants, die in 2000 vanuit Scherpenzeel waren verhuisd naar het lege ABN Amro kantoor aan de Hoofdstraat 182 in Driebergen-Rijsenburg en een groter gebouw wilden betrekken. Van Asselt adviseurs & accountants lieten het gebouw ingrijpend verbouwen. In 2018/19 werd op het dak een woonlaag van zes appartementen gebouwd, genaamd “‘t Oude Postkantoor”.(7)
Het naamloze kunstwerk maakte geen deel uit van de verkoop van het gebouw aan Van Asselt adviseurs & accountants. Vanwege de onzekere toekomst van het gebouw had PostNL het naamloze kunstwerk tussen juni en oktober 2013 met sokkel en al in opslag genomen.(8) Op foto’s van het gebouw, gemaakt op 12 juni 2013, was het naamloze kunstwerk nog te zien; op foto’s, gemaakt op 22 oktober 2013, niet meer.
2016: SCHENKING AAN DE GEMEENTE UTRECHTSE HEUVELRUG
In de loop der jaren maakten inwoners van Driebergen-Rijsenburg kenbaar het naamloze kunstwerk teruggeplaatst te willen zien. Op aandringen van de heren Havers, Heemstra en Pagnier, leden van de Stichting Driebergen-Rijsenburg Vroeger en Nu, schonk PostNL in 2016 het naamloze kunstwerk aan de gemeente Utrechtse Heuvelrug, waarvan Driebergen-Rijsenburg sinds 1 januari 2006 deel uitmaakte.(9) De Stichting Driebergen-Rijsenburg Vroeger en Nu zet zich in voor de bescherming, het beheer en het behoud van het cultureel erfgoed in Driebergen-Rijsenburg en het bevorderen van de kennis van de plaatselijke geschiedenis.(10)
FEBRUARI 2020: TERUGPLAATSING
Na de schenking door PostNL aan de gemeente Utrechtse Heuvelrug werd het naamloze kunstwerk met sokkel en al opgeslagen op de gemeentewerf in Doorn. Op 10 februari 2020, bij gelegenheid van de voltooiing van de bouw van het appartementencomplex “‘t Oude Postkantoor”, werd het naamloze kunstwerk door de gemeente Utrechtse Heuvelrug onder grote belangstelling bij het gebouw aan de Hoofdstraat 146 teruggeplaatst; dichter bij de hoofdingang dan in november 1965.(11) Op de Facebook-pagina van de community Stichtse Lustwarande maakten mensen kenbaar blij te zijn met het feit dat Driebergen-Rijsenburg door de terugplaatsing een stukje cultureel erfgoed terugkreeg. Zij gaven ook uiting aan hun waardering voor hen die dit hadden bewerkstelligd.(12)
DE NAAM VAN HET KUNSTWERK: “FAUN”
In het overzicht van figuratieve beelden in de openbare ruimte in de biografie over Van der Nahmer is het naamloze kunstwerk bij het vroegere postkantoor in Driebergen-Rijsenburg als volgt vermeld: 1965 Faun, PTT, Driebergen, postkantoor.(13) Uit deze vermelding blijkt dat “Faun” de naam is van het kunstwerk. De aanduiding “PTT” betekent dat PostNL de opdrachtgever was.
In sommige vermeldingen in het overzicht van figuratieve werken staat de aanduiding ‘aangekocht’. Dit betekent dat de koper een reeds vervaardigd kunstwerk heeft aangekocht. In de vermelding ‘1965 Faun, PTT, Driebergen, postkantoor’ staat deze aanduiding niet. Ook dit is een aanwijzing dat Van der Nahmer “Faun” heeft ontworpen in opdracht van PostNL.
Het is mij niet bekend hoe de opdracht van PostNL luidde. Misschien moest Van der Nahmer een onderwerp of idee uitbeelden dat hen voor ogen stond. Het is ook mogelijk dat hij de vrije hand kreeg in het ontwerpen van het kunstwerk.
Het heeft er veel van weg dat Van der Nahmer een beeld van de Romeinse bosgod Faun heeft ontworpen, wellicht met het oog op de bosrijke omgeving van Driebergen-Rijsenburg. Faun was een halfgod met het achterlichaam en de achterpoten van een bok, het bovenlichaam van een mens en hoorns op zijn hoofd. Het onderste deel van het kunstwerk dat Van der Nahmer heeft ontworpen, lijkt op het lichaam van een bok met twee dunne voorpoten en een flink achterdeel, dat het beeld stabiliteit lijkt te geven. Op de voorpoten prijkt een menselijk bovenlichaam en een hoofd. Op het hoofd staat een kolom met twee hoorns.
AANHOUDENDE ONDUIDELIJKHEDEN
Voorafgaand aan en ten tijde van plaatsing van “Faun” was er weinig tot geen informatie over voorhanden. Dit leidde tot een reeks onduidelijkheden. Omdat de naam van het kunstwerk niet bekend was, werd het in de kop van het artikel in de editie van 11 november 1965 van de Stichtse Courant aangeduid met de naam “Lieverdje”.(14) In het artikel stond geen informatie over hoe de plaatsing van het kunstwerk eraan toe was gegaan, of Van der Nahmer erbij aanwezig was en wie het had onthuld. De auteur bestempelde het kunstwerk als een “abstract geval” omdat niet duidelijk was wat het voorstelde. Aan de Stichtse Courant was meegedeeld dat ook Van der Nahmer, aangeduid met tussen aanhalingstekens het woord “kunstenaar”, niet in staat was dit uit te leggen. Op de vraag wat zijn kunstwerk voorstelde, zou hij hebben geantwoord dat ieder er maar het zijne van moest denken. Uit het artikel, dat vergezeld ging van een foto van het kunstwerk, blijkt niet of hem naar de naam was gevraagd.
Niet alleen was het niet duidelijk wat het kunstwerk moest voorstellen, ook was niet duidelijk waarom gekozen was voor plaatsing bij het postkantoor.(15)
In Wat staat er nou? Fietsen door beeldig Driebergen-Rijsenburg (Zeist, 1995) was “Faun” het vierde kunstwerk waarlangs de fietsroute voerde. Dertig jaar na plaatsing was nog steeds niet duidelijk wat de naam van het kunstwerk was en wat het voorstelde. De samenstellers van Wat staat er nou? […], die tevergeefs navraag hadden gedaan, ook bij de PTT, riepen de hulp in van de lezers. Onder de foto van het kunstwerk stonden drie uiteenlopende commentaren: ‘Agressief, zo met die vuist’, ‘Je kan er van alles in zien, het prikkelt je fantasie’ en ‘Wel vrolijk, dat gezicht’. De lezers werden uitgenodigd hun commentaar kenbaar te maken.(16)
Ook bij de terugplaatsing in februari 2020 was er onduidelijkheid over de naam van het kunstwerk en wat het voorstelde. Medewerkers van Van Asselt adviseurs & accountants hadden er de naam “Vindingrijke Vondst” aan gegeven, verwijzend naar de vindingrijkheid van hun kantoor.(17) In de editie van 11 februari 2020 van Nieuwsblad De Kaap/Stichtse Courant werd de benaming “Speels spooksel” gebruikt.(18)
ONBEKEND MAAKT ONBEMIND
In november 1965 is “Faun” in Driebergen-Rijsenburg niet warm onthaald. Een van de oorzaken lijkt het ontbreken van informatie te zijn. Welke informatie PostNL voorafgaand aan plaatsing heeft verspreid, is mij niet bekend. In de aankondiging in de editie van 21 oktober 1965 van de Stichtse Courant stond geen omschrijving van het kunstwerk en was niet beschreven wat het voorstelde. De oeuvrenaam was niet bekend. Ook bij de plaatsing wist men bij de Stichtse Courant niet wat het kunstwerk voorstelde. Inwoners van Driebergen-Rijsenburg begrepen niet waarom het bij het postkantoor was geplaatst.
Het is mij niet duidelijk geworden of de Stichtse Courant bij Van der Nahmer navraag heeft gedaan. De opmerking dat hij zou hebben gezegd dat ieder maar het zijne moest denken van zijn kunstwerk, berust op niet op navraag bij Van der Nahmer maar op een mededeling aan de Stichtse Courant.
Het gebrek aan informatie heeft “Faun” en zijn maker geen goed gedaan. In november 1965 en januari 1966 werden zij in de Stichtse Courant aangeduid met de cynische bewoordingen “kunstenaar” en “monument”. Daarentegen heeft de terugplaatsing in 2020 enthousiaste reacties teweeg gebracht.
Naspeuringen mijnerzijds in 2023 hebben uitgewezen dat de oeuvrenaam van het kunstwerk “Faun” is. Deze naam maakt duidelijk wat het kunstwerk kan voorstellen. De toekomst zal uitwijzen of de oeuvrenaam “Faun” in zwang komt of dat het kunstwerk bekend blijft onder een van de namen “Driebergs Lieverdje”, “Speels Spooksel” of “Vindingrijke Vondst”.
TWM van Berkel, 12 maart 2023
Noten
(1) Mededeling A. Wassenberg, adviseur Beeldende Kunst PostNL.
(2) Stichtse Courant, 21 oktober 1965.
(3) Stichtse Courant, 11 november 1965.
(4) Stichtse Courant, 6 januari 1966.
(5) Stichtse Courant, 6 januari 1966.
(6) Mededeling J.M.R. Heemstra.
(7) https://www.asselt.nl/over-ons/.
(8) Mededeling A. Wassenberg, adviseur Beeldende Kunst PostNL.
(9) https://www.asselt.nl/nieuws/van-asselt-doet-vindingrijke-vondst/; mededeling A. Wassenberg, adviseur Beeldende Kunst PostNL.
(10) https://www.vroeger-en-nu.nl/index.php.
(11) https://www.nieuwsbladdekaap.nl/lokaal/historie/319891/terugplaatsing-speels-spooksel-682258.
(12) Facebook: StichtseLustwarande, bericht dd 21 februari 2020.
(13) Theo van der Nahmer – Begeleid door de muze (Voorburg, 2002, p.45).
(14) De benaming “Lieverdje” lijkt te zijn afgekeken van Het Amsterdamse Lieverdje, een beeldje van een Amsterdamse straatjongen, in 1959 ontworpen door Carel ( Karel) Kneulman (Amsterdam, 15 december 1915 – Darp, 15 januari 2008) en op 10 september 1960 geplaatst aan het Spui in Amsterdam. Ten tijde van de plaatsing van Faun was “Het Amsterdamse Lieverdje” het middelpunt van de “happenings” van de anarchistische Provobeweging.
(15) Mededeling J.M.R. Heemstra.
(16) Wat staat er nou? Fietsen door beeldig Driebergen-Rijsenburg (idee, tekst en coördinatie: Jacquelina Berkhout en Kees Keijzer, tekstbijdragen: Monique van Roosmalen, Zeist, 1995).
(17) https://www.asselt.nl/nieuws/van-asselt-doet-vindingrijke-vondst/.
(18) https://www.nieuwsbladdekaap.nl/lokaal/historie/319891/terugplaatsing-speels-spooksel-682258. Volgens J.M.R. Heemstra werden de beelden die Theo van der Nahmer had ontworpen, op Wikipedia aangeduid met de naam “Spooksels”. In onder andere de paragraaf over Van der Nahmer in In beeld – Nederlandse figuratieve beeldhouwkunst (Stichting Beeldenpark De Havixhorst, 2020, p.128) is over de beelden van Van der Nahmer vermeld dat ze worden omschreven als opgewekte, geestige spooksels. In Theo van der Nahmer – Begeleid door de muze (Voorburg, 2002) zijn de beelden van Van der Nahmer niet op deze manier omschreven.
Met dank aan:
– Van Asselt adviseurs &accountants
– J.M.R. Heemstra en H.J.M. Pagnier, Stichting Driebergen-Rijsenburg Vroeger en Nu
– A. Wassenberg, adviseur Beeldende Kunst PostNL
Faun (Romeinse mythologie): mythisch wezen, vaak voorgesteld als bosgod met het achterlichaam en de achterpoten van een bok, het bovenlichaam van een mens en hoorns op zijn hoofd.
Bronnen:
– https://nl.wikipedia.org/wiki/Faun_(mythisch_wezen)
– https://www.encyclo.nl/begrip/faun