Naamvarianten: “Monument Slavernijverleden”, “Slavernijmonument”
Visual artist: patricia kaersenhout
Griftpark, Utrecht
Onthuld op 30 juni 2023 (herdenking Keti Koti Utrecht 2023 / Herdenkingsjaar Slavernijverleden 2023-2024
 |
ALGEMENE INFORMATIE
1. Het onderwerp van “Monument van Vlucht en Verzet”
“Monument van Vlucht en Verzet” herinnert aan de trans-Atlantische slavenhandel (de Driehoekshandel tussen Europa, Afrika en Amerika) met als markeringsmoment: de in 1713 in het toenmalige stadhuis van Utrecht gesloten Vrede van Utrecht, voorafgegaan door de ondertekening van het Asiento de Negros. volgens patricia kaersenhout was de Vrede van Utrecht een katalysator van de slavenhandel en was deze vrede opportuun in die zin dat Europeanen beseften dat zij zonder dure en tijdrovende oorlogen veel meer konden verdienen aan de slavenhandel.
De Vrede van Utrecht is een verzamelnaam voor verdragen waarmee een einde kwam aan de Spaanse Successieoorlog (een oorlog tussen enerzijds Frankrijk en Spanje en anderzijds verschillende Europese mogendheden waaronder Groot-Brittannië en de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden) en de Queen Anns War (een oorlog tussen Frankrijk en Groot-Brittannië over de heerschappij op het Amerikaanse continent) en daarmee aan godsdiensttwisten die sinds 1568 in en buiten Europa woedden en hun oorsprong hadden in Europa. De gevelsteen Vrede van Utrecht 1713-2013 die op 8 november 2013 aan het latere stadhuis van Utrecht is onthuld, herinnert hieraan.
Het Asiento de Negros (vert.: contract van zwarten) maakte ook deel uit van de verdragen van de Vrede van Utrecht. Tot aan 1701 was het Asiento een contract tussen Spaanse vorsten en handelaren die hiermee het monopolie hadden om vanuit het Afrikaanse continent tot slaaf gemaakten over te brengen naar de Spaanse koloniën op het Amerikaanse continent. In 1701 verwierf Frankrijk het Asiento, zodat Frankrijk het monopolie had op de slavenhandel. Bij de aanvang in 1712 van de onderhandelingen die zouden leiden tot de Vrede van Utrecht wilden de Nederlanders het Asiento samen met de Engelsen overnemen. De Engelsen claimden het Asiento voor henzelf. Twee weken voor het sluiten van de Vrede van Utrecht verwierf Groot-Brittannië het Asiento voor een periode van dertig jaar. De Nederlanders staakten hun inspanningen een deel van het Asiento te bemachtigen; de Engelsen hadden zich namelijk sterk gemaakt voor een traktaat waarbij Nederland in een aantal steden in de Spaanse Nederlanden garnizoenen mocht legeren om zich te beveiligen tegen invasies vanuit Frankrijk.
In haar audioverhaal over het Asiento heeft patricia kaersenhout over de ondertekening ervan in 1713 in het stadhuis van Utrecht geschreven dat de stad Utrecht en het stadhuis een belangrijke rol hebben gespeeld in het verloop van de wereldwijde trans-Atlantische slavenhandel.
De Driehoekshandel West-Europa – West-Afrika – Noord Amerika / Caraïben werd een factor van groot belang voor de groei van de economische welvaart in West-Europa. Vanuit West-Europa voeren schepen naar West-Afrika met buskruit, textiel, vuurwapens en ijzer, waarmee goud en ivoor werden gekocht en tot slaaf gemaakte mannen, vrouwen en kinderen. Zij werden onder erbarmelijke, mensonterende omstandigheden naar Noord-Amerika en het Caribische gebied verscheept en daar verkocht aan plantagehouders. Met de opbrengst werden goederen gekocht (katoen, koffie, rum suiker, tabak en zilver) die naar Europa werden verscheept.
2. Een aansporend monument
“Monument van Vlucht en Verzet” is een symbool van en herinnering aan het slavernijverleden, waarbij. patricia kaersenhout niet alleen het lijden uitbeeldt van tot slaaf gemaakten maar ook en zeker kracht en verzet.
De plek waar het monument staat, is een plek om samen te komen, te gedenken, krachten te bundelen, uiting te geven aan gevoelens, gesprekken aan te gaan, de geschiedenis van de slavernij te begrijpen en te leren van het verleden. Het begrijpen van de geschiedenis van slavernij en er lering uit trekken vergt moed, inspanning en volharding. In een interview, gepubliceerd in juni 2023 in Metropolis, heeft patricia kaersenhout hierover gezegd dat dit een heel langzaam, moeizaam en vaak eenzaam en pijnlijk proces is een geen jasje is dat je aan- en uittrekt. De spiritualiteit en symboliek die zij in “Monument van Vlucht en Verzet” heeft verwerkt, is confronterend maar ook genezend. Het helpt de bezoekers in het voelen en kennis nemen van het verleden, vanwaaruit zij samen de toekomst kunnen invullen in een geest van gelijkwaardigheid.
3. Audioverhalen over het monument en het verzet van tot slaaf gemaakten
Op het informatiebord bij “Monument van Vlucht en Verzet” en op andere plaatsen staat een QR-code die toegang geeft tot een reeks verhalen van patricia kaersenhout over “Monument van Vlucht en Verzet”. In deze verhalen, die zij zelf heeft ingesproken, komen de Vrede van Utrecht ter sprake, het Asiento de Negros, de slavenschepen en de omstandigheden aan boord, de Driehoekshandel, de Flying Africans, de cornrows en de kaurischelpen. In zes verhalen vertelt patricia kaersenhout over de kracht en het verzet van tot slaaf gemaakte mensen. Deze verhalen gaan over Tula, leider van de opstand in 1795 op Curaçao van tot slaaf gemaakten, de Surinaamse marronleider Boni, Maria (een tot slaaf gemaakte vrouw op Curaçao), One-Tete Lohkay (een tot slaaf gemaakte vrouw op Sint Maarten), François-Dominique Toussaint Louverture (Cap Haïtien, 20 mei 1743 – La Cluse et Mijoux, 8 april 1803), een van de leiders van de revolutie in Haïti die leidde tot de afschaffing van de slavernij, en Virginia Dementricia, een huisbediende, van kinds af aan tot slaaf gemaakt, die zich in haar tienerjaren ging verzetten tegen haar omstandigheden en haar onderdrukker.
HET DRIEHOEKIG KUNSTWERK
Materialen:
– trap en wanden: beton; grondvlak: kwartsiet
– zuilen: staal
– beelden Flying Africans: messing
– verborgen onder het monument: 20.000 kaurischelpen
 |
1. Algemene informatie
“Monument van Vlucht en Verzet” bestaat uit twee delen: een driehoekig kunstwerk met op elke hoek een zuil met op de top een Flying African, en een zuil op een plateau op een heuvel met op de top een Flying African.
Het driehoekig kunstwerk is nabij de voet van de heuvel geplaatst, aan de oever van de vijver van het Griftpark, met de punt naar de vijver. Het heeft de vorm van de boeg van een schip en verwijst hiermee naar schepen waarin tot slaaf gemaakte mensen vanuit West-Afrika naar Noord-Amerika en het Caraïbisch gebied werden vervoerd.
2. De vier inhammen
De wanden en de trap van het driehoekig kunstwerk zijn gemaakt van beton. In de buitenzijde van elke wand zijn twee inhammen van verschillende afmetingen aangebracht. Deze inhammen tonen de bezoekers van het monument de krappe ruimte die een geketende, liggende, tot slaaf gemaakte mens aan boord van het schip had.
Het postuur van de bezoekers van het monument is te groot om in de sleuven te liggen maar zij kunnen ze met hun handen voelen en zich op die manier de omstandigheden voorstellen waaronder de tot slaaf gemaakte mensen aan boord van het schip verkeerden.
3. De kaurischelpen onder het plateau
Het plateau van het driehoekig kunstwerk is gemaakt van kwartsiet en staat symbool voor de veilingblokken in Noord-Amerika en het Caraïbisch gebied waarop tot slaaf gemaakte mensen werden geplaatst en te koop werden aangeboden.
Onder het plateau liggen 20.000 kaurischelpen. Kaurischelpen waren in West-Afrika een betaalmiddel. Met 20.000 kaurischelpen kon een slavenhandelaar een Afrikaan kopen die hij later aan de andere kant van de oceaan als tot slaaf gemaakte kon verkopen. Voorafgaand aan het opbouwen van het driehoekig kunstwerk heeft een Winti-priester in de vier windrichtingen de voorouders opgeroepen en na hun toestemming de grond gezegend, waarna de kaurischelpen erin werden uitgestrooid.
De bezoekers van het monument kunnen de kaurischelpen niet zien. Door informatie en de verhalen worden zij erop attent gemaakt en worden zij geprikkeld zich een voorstelling te maken van de schelpen.
Bij het maken op 3 juli 2023 van foto’s van “Monument voor Vlucht en Verzet” lagen op de randen en in de inhammen van het driehoekig kunstwerk kaurischelpen.
4. De Flying Africans
Over de Flying Africans zijn verschillende legenden ontstaan. De kern van deze legenden is de hoop op vrijheid en nieuw leven en het zich verzetten, in de daad of in verbeelding, tegen onderdrukking.
Volgens een pagina van theconversation.com vinden deze legenden hun oorsprong in 1803, toen Nigeriaanse tot slaaf gemaakten van een schip dat was afgemeerd aan de kust van Georgia, in het water sprongen in een poging te vluchten. Een slavenhandelaar zei hierover destijds dat ze verdronken waren, in wat in zijn ogen een massale poging tot zelfmoord was. Volgens de overlevering echter zijn zij terug gevlogen naar Afrika.
patricia kaersenhout heeft zich bij het uitbeelden van de Flying Africans gebaseerd op een Caraïbische legende over de Flying Africans waarin is verteld dat tot slaaf gemaakte mensen stopten met zout eten, denkend dat zij op die manier lichter zouden kunnen worden en daardoor terug zouden kunnen vliegen naar Afrika. Zij staan ze symbool voor de kracht die verbeelding heeft tijdens gevangenschap.
“Monument van Vlucht en Verzet” heeft vier zuilen (één op de heuvel, de andere op het driehoekig kunstwerk). Op elke zuil is het beeld geplaatst van een Flying African. De beelden van de Flying Africans op de zuilen van het driehoekig kunstwerk staan in noordelijke, oostelijke en westelijke richting.
5. De cornrows
“Cornrows” is de Engelse benaming voor een uit Afrika afkomstige manier van haarvlechten waarbij het haar in strakke patronen dicht op de hoofdhuid is gevlecht.
De tot slaaf gemaakte vrouwen in het Caraïbisch gebied gebruikten deze manier van haarvlechten om te overleven. Met de aangebrachte patronen konden vluchtroutes worden uitgebeeld en gedeeld. In de vlechten konden rijstzaden en andere zaden worden verstopt waardoor men kon overleven.
De hoofden van de Flying Africans zijn bedekt met cornrows. Elk hoofd heeft een eigen vlechtpatroon.
DE ZUIL OP DE HEUVEL
Materialen:
– zuil: staal
– ledverlichting in de top van de zuil en een aantal blokken van de rand van de top
– beeld Flying African: messing
 |
1. Algemene informatie
De zuil op de heuvel is de vierde zuil van “Monument van Vlucht en Verzet”. Het voetstuk van de zuil is verzonken in klinkerbestrating. De top van de heuvel is afgebakend met een kring van beschilderde betonnen blokken. Deze blokken waren bij de oprichting van “Monument van Vlucht en Verzet” reeds aanwezig, evenals het pad en de trap op de heuvel.
De Flying African op de top van de zuil verwelkomt mensen. Zijn blik is gericht op het zuiden, Afrika.
Evenals het hoofd van de Flying Africans op de zuilen van het driehoekig kunstwerk is ook het hoofd van deze Flying African bedekt met cornrow vlechten.
2. De paarse verlichting
In de top van de zuil en de kring van beschilderde betonblokken is paarse ledverlichting aangebracht. De kleur paars is geïnspireerd op The Color Purple (1985), de verfilming van de gelijknamige, in 1982 verschenen roman van Alice Walker (Eatonton, 9 februari 1944) over het leven van een Afro-Amerikaanse vrouw die na veertig jaar mishandeling door haar vader en anderen worstelt met haar identiteit.
Iedere avond is de zuil op de heuvel gedurende een half uur in paars licht gehuld. patricia kaersenhout wil hiermee voor de bezoekers van het monument een magisch moment creëren dat tot bezinning, heling en verbinding leidt.
TIJDLIJN TOTSTANDKOMING “MONUMENT VAN VLUCHT EN VERZET”
In 2016 ontstond bij Leroy Lucas (Comité 30 juni/1 juli Utrecht) het idee om in Utrecht een slavernijmonument te plaatsen. Lucas was de drijvende kracht geweest in het vieren in Utrecht van Keti Koti.
Op 9 juli 2020 diende de fractie van GroenLinks, teruggrijpend op aankaarten een aantal jaren geleden door de PvdA, een motie in (motie 154 “Keti Koti, gebroken ketenen”) waarin zij de gemeente Utrecht opriep een monument voor het slavernijverleden te realiseren in gezamenlijkheid met organisaties en bewoners uit de stad die zich hiervoor in de afgelopen jaren hard hebben ingezet. De onthulling zal moeten plaatsvinden op 1 juli 2023, de dag van de viering van Keti Koti. Verder werd de gemeente Utrecht opgeroepen een stadsbreed herdenkingsjaar slavernijverleden te organiseren en de financiering hiervan te organiseren. De motie was mede ondertekend door de fracties van PvdD, SP, D66, PvdA, DENK, Student & Starter, Christen Unie en VVD. In haar antwoord gaf Linda Geertruida Johanna Voortman (Enschede, 27 juni 1979), wethouder voor oa diversiteit en inclusiviteit aan dat de gemeente Utrecht de mogelijkheden voor een slavernijmonument onderzocht en dit onderzoek wilde laten samenvallen met het slavernijonderzoek dat reeds liep. De gemeente wilde de resultaten ervan betrekken bij de nadere uitwerking van een monument of kunstwerk. De verwachting was dat dit onderzoek begin 2021 is afgerond. De gestelde onthullingsdatum 1 juli 2023 in oog nemend, wilde de gemeente het resultaat van het onderzoek afwachten. De motie werd aangenomen. Tegenstemmers waren de fracties van PVV en SBU. In reactie op het aannemen van de motie zei Leroy Lucas er erg blij mee te zijn. Utrecht erkende op deze manier niet alleen het leed van het verleden maar ook het bestaan van de nazaten van tot slaaf gemaakten in het hier en nu, hun dromen en wensen en de gezamenlijke toekomst van alle inwoners van Utrecht. Het monument zou wat hem betreft een monument zijn voor iedereen.
De gemeente Utrecht richtte een kunstwerkgroep op die zou zorgdragen voor de totstandkoming van het monument en de keuze van de plek waar het monument zou worden geplaatst. De leden van de kunstwerkgroep vertegenwoordigden een achterban en/of waren nazaten van totslaafgemaakten uit Suriname en het Caribisch deel van Nederland.
De kunstwerkgroep droeg drie kunstenaars voor uit wier ontwerpen een keuze kon worden gemaakt. Als plekken waar het monument zou kunnen worden geplaatst, kwamen het Paardenveld, Park Transwijk en het Griftpark in beeld.
Op 23 februari 2022 sprak Sharon Dijksma (Groningen, 16 april 1971), burgemeester van Utrecht, haar excuses uit voor het aandeel van de stad Utrecht in het slavernijverleden. Erkenning van het aandeel zou het mogelijk maken lessen te trekken uit het verleden. Nazaten van tot slaaf gemaakten kunnen dit zien als een teken dat Utrecht de geschiedenis niet vergeet maar het gesprek wil voeren over de gevolgen die de loop van de geschiedenis heeft gehad. Sharon Dijksma maakte ook kenbaar dat de gemeente meer bewustwording van het slavernijverleden zou gaan nastreven en daar geld voor beschikbaar zou stellen.
Op 1 december 2022 maakte de gemeente Utrecht bekend dat wat betreft het monument de keuze was gevallen op het ontwerp van patricia kaersenhout. Wat betreft de plek waar het monument zou komen, ging de voorkeur van de kunstwerkgroep en van patrica kaersenhout uit naar het Griftpark, te weten een plek nabij de heuvel en de vijver, met een zuil op de top van de heuvel. De lantaarn die op de heuvel stond, zou worden weggehaald. De voorkeur ging uit naar het Griftpark vanwege de centrale ligging van het park, het feit dat het een stadspark is voor alle inwoners van Utrecht, het aantal bezoekers en de mogelijkheid om de uit 2012 daterende wandeling “Sporen van Slavernij” te laten aansluiten op het monument.
Wegens onvrede van een aantal omwonenden met de gekozen plek in het Griftpark werd op 8 december 2022 een petitie online geplaatst onder het motto: Het slavernijmonument verdient een betere plek in het Griftpark. Gedacht werd aan een plek aan de rand van het manifestatieveld bij de Biltsche Grift. Plaatsing bij de heuvel zou de ontstaansgeschiedenis van het park aantasten. In de heuvel is geruimde gifgrond opgeslagen van dit terrein, waar vroeger een gasfabriek stond. In die zin is de heuvel een monument, dat niet mag worden aangetast. De plaatsing van het monument op de heuvel en bij de vijver zou ook verstorend werken op hoe het Griftpark was ontworpen en aangelegd. De organisatoren van de petitie waren ook van mening dat het monument onvoldoende zal opvallen als het bij de vijver zou worden geplaatst. De petitie werd door 142 mensen ondertekend. Op 21 december 2022 gaf de gemeente Utrecht schriftelijk aan vast te blijven houden aan plaatsing in het Griftpark bij de vijver en op de heuvel. Nadat de gemeente diverse belangen en meningen had afgewogen van omwonenden en de Beheergroep Griftpark, schreef zij dat zij de nazaten van tot slaaf gemaakten, die eerder geen of te weinig ruimte hadden gekregen, bewust een grotere stem had gegeven. Verder vond de gemeente dat het ontwerp en de gekozen plek in het Griftpark goed paste bij de wens voor een zichtbare plek in de stad.
Op 9 maart 2023 voerde de gemeenteraad een debat over de plek van het monument en de weg waarlangs de keuze van deze plek tot stand was gekomen. Het debat was aangevraagd door de fracties van CDA, PVV, EenUtrecht, SBU en Utrecht Solidair. De redenen voor het voeren van het debat waren dat de keuze van de plek niet door de gemeenteraad was gemaakt maar door Linda Voortman in haar hoedanigheid van en bevoegdheid als wethouder, dat na de keuze bezwaren waren geuit door omwonenden en dat de gemeentepolitie zich in een veiligheidsadvies kritisch had uitgesproken over de plek. De emoties liepen hoog op; het kwam tot een confrontatie tussen Jantine Zwinkels (fractievoorzitter CDA), die de handelwijze van Voortman bestempelde als een beroerde handelwijze die geen recht had gedaan aan de positie van de gemeenteraad, en Stevie Nolten (BIJ1), volgens wie dit debat erg pijnlijk was voor nazaten van tot slaaf gemaakten en het leed van hen en hun voorouders bagatelliseerde. Toen Zwinkels hierop geëmotioneerd de zaal verliet, werd de vergadering enige tijd geschorst. Na hervatting bleef de sfeer tussen beiden grimmig. Nolten verweet Zwinkels koloniaal optreden, een verwijt dat Zwinkels als Nolten’s tweede onterechte persoonlijke aanval zag, bedoeld als politiek gewin.
De vergadering werd afgerond met het in stemming brengen van een motie van GroenLinks, waarin de gemeenteraad werd opgeroepen de keuze voor de plek bij de heuvel te ondersteunen en waarin B en W werd opgedragen om samen met andere betrokkenen maatregelen te nemen waardoor deze plek een waardige en veilige plek wordt voor ontmoeting, herinnering en overdenking van het slavernijverleden. Alle fracties, met uitzondering van de PVV, stemden voor de motie.
DE ONTHULLING
“Monument van Vlucht en Verzet” is op 30 juni 2023 om 16.45 uur onthuld in het Griftpark in Utrecht, tijdens de herdenking van Keti Koti. Om het driehoekig kunstwerk was een meterslange, zwart-wit geblokte doek gespannen.
In de uren voorafgaand aan de onthulling was het mogelijk om deel te nemen aan een herdenkingswandeling vanaf de Stadsschouwburg naar het Griftpark. De wandeling voerde langs plekken waar sporen van het kolonialisme en het slavernijverleden van Utrecht zichtbaar zijn.
Toen de onthullingsplechtigheid was aangebroken, voerde Gina Avans, die in Houten een praktijk heeft voor coaching, generationele healing en hypnose, een Surinaams plengoffer uit. Vervolgens werden toespraken gehouden door Leroy Lucas, de initiatiefnemer en voorzitter van het Comité 30 juni/1 juli Utrecht, en Sharon Dijksma, burgemeester van Utrecht. In zijn toespraak, getiteld “Wij komen van ver” beschreef Leroy Lucas de lange weg die hij had moeten afleggen om het monument gerealiseerd te krijgen en de moeilijkheden die allen die erbij betrokken waren, moesten overwinnen. Hij benadrukte dat niets dat van waarde is, op een makkelijke wijze komt. Zijn wens was dat het monument een herinnering zal zijn aan de kracht van de tot slaaf gemaakte voorouders en een inspiratie voor een gelijkwaardige toekomst. Zijn boodschap luidde dat wie vrijheid waardevol vindt, altijd moet strijden om die te behouden. Sharon Dijksma gaf in haar toespraak aan dat de plaatsing van het monument een nieuwe stap was in het proces van heling en herstel rond slavernij, welk proces begonnen was met het aanbieden in februari 2022 van excuses van de gemeente Utrecht voor het slavernijverleden van de stad Utrecht. Zij sprak haar dank en waardering uit voor de excuses de kunstwerkgroep en het Comité 30 juni/1 juli Utrecht.
Na de toespraken werd “Monument voor Vlucht en Verzet” onthuld door Sharon Dijksma, Leroy Lucas, Linda Voortman (de wethouder voor onder andere diversiteit en inclusiviteit) en Migaisa Poeketi, vice-voorzitter van het Comité 30 juni/1 juli Utrecht. De onthullingshandeling bestond uit het verwijderen van de lange doek.
Na de onthulling werden kransen gelegd door en namens onder andere nazaten van tot slaaf gemaakten, het Comité 30 juni/1 juli, het gemeentebestuur van Utrecht, het kabinet Rutte-IV, het NiNsee (Nationaal instituut Nederlands slavernijverleden en erfenis) en studenten van de Hogeschool Utrecht.
Na de onthulling en de kransleggingen gaf patricia kaersenhout in een interview met Linda Voortman uitleg over de betekenis van het monument en de symboliek die erin schuilt. Daarna bracht jazz-zangeres Denise Jannah een lied ten gehore waarin ze de voorvaderen bezong.
Het monument wordt een centrale plek in Utrecht voor de jaarlijkse herdenking en viering van de afschaffing van de slavernij in Suriname en het Caribisch deel van Nederland (Keti koti, 30 juni en 1 juli).
Utrecht was in 2023 na Amsterdam en Rotterdam de derde grote stad in Nederland waarin een slavernijmonument werd geplaatst.
VANDALISME
Op 10 juli 2023 bleek dat de zuil op de heuvel was beklad met drie graffiti-tags. Dit maakte mensen ongerust. Eerder waren andere slavernijmonumenten beklad, zoals in Vlissingen in de nacht van 30 juni op 1 juli 2023, de dag van de viering van Keti Koti én de dag waarop koning Willem-Alexander bij het slavernijmonument in Amsterdam, tijdens de opening van het Herdenkingsjaar Slavernijverleden 2023-2024, zijn excuses aanbood voor het aandeel van Nederland en het Huis van Oranje in de slavernij, en in Rotterdam in de nacht van 2 op 3 juli 2023. Bij de bekladdingsincidenten in Rotterdam en Utrecht zou er geen sprake zijn geweest van politieke of racistische motieven.
Bronnen:
– Gemeente Utrecht: Raadsbrief B&W, 1 december 2022
– Slavernij en de stad Utrecht (red.: Nancy Jouwe, Matthijs Kuipers, Remco Raben, Zutphen, 2021, tweede druk)
– https://binnenstebuiten.kro-ncrv.nl
– https://ketikoti030.nl/nieuws/utrecht-onthult-slavernijmonument-in-griftpark
– https://nl.wikipedia.org/wiki/Asiento
– https://nl.wikipedia.org/wiki/Trans-Atlantische_driehoekshandel
– https://nl.wikipedia.org/wiki/Vrede_van_Utrecht_(1713)
– https://nos.nl/artikel/2454703-ook-utrecht-krijgt-slavernijmonument-vlucht-en-verzet
– https://sporenvanslavernijutrecht.nl
– https://stadsschouwburg-utrecht.nl/keti-koti
– https://theconversation.com
– https://utrechtgemeente.partijvoordedieren.nl/moties/motie-keti-koti-gebroken-ketenen
– https://www.duic.nl, 21 december 2022, 10 maart 2023 en 10 juli 2023
– https://www.metropolism.com/nl: interview met_patricia_kaersenhout
– https://www.kunstinopenbareruimte-utrecht.nl/actueel/monument-van-vlucht-en-verzet
– https://www.nieuws030.nl/nieuws/slavernijmonument-onthuld-in-het-griftpark
– https://www.petities.com/het_slavernijmonument_verdient_een_betere_plek_in_het_griftpark
– https://www.rijksoverheid.nl: herdenkingsjaar-slavernijverleden
– https://www.rtvutrecht.nl: Utrecht krijgt slavernijmonument
– https://www.utrecht.nl; utrecht spreekt excuses uit voor slavernijverleden