Oeuvrenaam oorspronkelijke uitvoering: “Liegende Hirsche” (tweede uitvoering)
Ontwerp: Christian Daniel Rauch (Berlijn, 1843-1844)
Uitvoering: Koninklijke Zinkfabriek F.W. Braat, Delft
Materiaal: zink
Ingang Wilhelminapark, Gasthuisstraat, Tilburg (tot in 1940)
Onthuld op 13 augustus 1898
ingekleurde ansichtkaart, Regionaal Archief Tilburg, coll.nr. 2843
uitgave: A. Scholberg-de Reijdt, Tilburg
1895-1898: AANLEG EN OPENING WILHELMINAPARK
Op 18 mei 1895 brachten koningin Wilhelmina en haar moeder, koningin-regentes Emma, een bezoek aan Tilburg, waar zij onder andere de herdgang De Veldhoven bezochten. In de raadsvergadering van de gemeente Tilburg van 5 juni 1895 werd een eerder gedaan voorstel om een lage, met sloten omringd weiland in de herdgang als park in te richten, nogmaals op de agenda gezet met de aanvulling het park naar koningin Wilhelmina te vernoemen. Vanwege de mogelijke aanleg van een haven werd het voorstel lange tijd aangehouden. Twee jaar later, op 5 december 1897, besloot de Tilburgse gemeenteraad dat er een park zou worden aangelegd, genaamd “Wilhelminapark”, met het oog op de inhuldiging van koningin Wilhelmina in 1898.
Het Wilhelminapark is in 1897 ontworpen door Leonard Antony (Leo) Springer (Amsterdam, 24 januari 1855 – Haarlem, 28 september 1940), tuin- en landschapsarchitect. Springer heeft het park ontworpen onder gebruikmaking van de Engelse landschapsstijl. Op 12 september 1898 werd het park geopend en werd er in het park bij de Wilhelminaboom, een op 6 september 1898 geplante lindenboom, een schep aarde gelegd als symbool van aanplant.(1)
26 JUNI 1898: BESTELLING VAN DE BEELDENGROEP “LIGGENDE HERTEN”
In de editie van 26 juni 1898 van de Tilburgsche Courant werd bekend gemaakt dat in het Wilhelminapark een paar herten zouden worden geplaatst, die gegoten zouden worden in de fabriek van de firma Braat & Zn. in Delft. Er was reeds 500 gulden bijeengebracht (omgerekend naar nu is dat ongeveer 17.000 euro). Het plan was om de hertenbeelden op 31 augustus 1898, de verjaardag van koningin Wilhelmina, te onthullen. Er zou een oorkonde worden opgesteld, waarop de namen waren vermeld van de gulle gevers.
Met het paar herten werd een gieting in zink bedoeld van de tweede uitvoering van “Liegende Hirsche”, ontworpen in 1843/44 door Christian Daniel Rauch.(2) De plaatsing was een initiatief van notabele omwonenden van het Wilhelminapark. Hoe zij tot de keuze van déze hertenbeelden waren gekomen, is niet bekend maar wel interessant. Volgens de tekst van het artikel in de editie van 26 juni 1898 van de Tilburgsche Courant waren de beelden namelijk nog niet gegoten. Vragen zijn onder andere of de notabelen deze beelden ergens hebben gezien, foto’s ervan hebben gezien, een bezoek hebben gebracht aan “de fabriek in Delft” en wat hen daar zoal is getoond.
De hertenbeelden zouden uiteindelijk worden geplaatst voor de zuidelijke ingang van het Wilhelminapark aan de Gasthuisstraat. Op bijgaande, uit 1897 daterende ontwerp-plattegrond is deze plek met een rode cirkel gemarkeerd.
Met de aanduiding “de fabriek van de firma Braat & Zn. in Delft” is de Koninklijke Zinkfabriek F.W. Braat in Delft bedoeld. Het is mij niet bekend of Braat voor het gieten van de hertenbeelden toestemming heeft gevraagd aan de rechtsopvolgers van Christian Daniel Rauch, die op 3 december 1857 was overleden, of hij een Duitse zinkgieterij heeft benaderd voor het verkrijgen van mallen om de hertenbeelden te gieten óf dat hij de mallen heeft gebruikt die in de Fabriek van gegoten Zink- en Bronwerken in Zeist in 1845-1851 waren gebruikt voor de gieting in zink van de beeldengroep “Liggende herten” die sinds februari 1952 in het Zeisterbos staat. Dat laatste ligt voor de hand. In 1894 namelijk had Braat de inmiddels Koninklijke Fabriek van gegoten Zink- en Bronswerken overgenomen, waar de mallen waarschijnlijk nog bewaard waren gebleven.(3)
Midden op de voorste rand van de voetplaat van het hertenbeeld met gebogen voorpoten was een plaatje aangebracht met de vermelding F.W. BRAAT DELFT. Onder het woord DELFT staat een aanduiding die op de foto niet goed te lezen is. Misschien is dit de aanduiding van het jaar en/of de maand waarin het beeld gegoten is. Of er bij Braat in de loop der jaren meerdere exemplaren van “Liggende herten” zijn gegoten, is mij niet bekend.
Op de Internationale Sport, Visscherij- en Paardententoonstelling die van 1 juni tot 2 oktober 1892 in Scheveningen werd gehouden, stonden aan weerszijden van de hoofdingang van het tentoonstellingsgebouw twee levensgrote beelden van staande herten, vervaardigd bij Braat. Na de tentoonstelling hebben deze beelden nog jarenlang in de tentoonstellingstuin van Braat gestaan. Deze beelden waren niet ontworpen door Rauch.(4)
Terzijde: in opdracht van de gemeente Tilburg werden in 1905 bij Braat zinken gietingen vervaardigd van twee neoclassicistische vrouwenbeelden: “Handel” en “Nijverheid”. Deze beelden werden bovenop het stadhuis van Tilburg geplaatst. Toen het stadhuis in 1971 werd gesloopt ten behoeve van de bouw van een concertzaal, belandden de beelden op de gemeentewerf. Na restauratie door het Delftse bedrijf Kunstwacht werden ze op 19 juli 2017 tijdelijk opgesteld in de hal van het Regionaal Archief Tilburg. In 2021 zijn ze in het nieuwe stadskantoor geplaatst.(5)
13 AUGUSTUS 1898: ONTHULLING BEELDENGROEP “LIGGENDE HERTEN”
Op pagina 3 in de editie van 14 augustus 1898 van de Tilburgsche Courant is vermeld dat de hertenbeelden op 13 augustus 1898 plechtig zijn onthuld bij de ingang van het Wilhelminapark aan de Gasthuisstraat. Dit was ruim twee weken eerder dan gepland.
De hertenbeelden waren op sokkels links en rechts van het pad naar de ingang van het Wilhelminapark geplaatst, met de koppen naar elkaar toe gewend. Het hertenbeeld met gebogen voorpoten was links geplaatst, het hertenbeeld met gestrekte voorpoot was rechts geplaatst.
De redactie van de Tilburgsche Courant feliciteerde de bewoners van De Veldhoven met de in de ogen van de redactie goede keuze en sprak haar waardering uit voor hen die hiertoe het initiatief hadden genomen.
Volgens een artikel in de editie van 18 augustus 1898 van de Nieuwe Tilburgsche Courant hebben onder andere de bewoners aan de Gasthuisstraat financieel bijgedragen aan de vervaardiging van de hertenbeelden.
De in deze paragraaf afgebeelde, ingekleurde ansichtkaart is uitgegeven in 1900, twee jaar na de onthulling.
1900-1940: ANSICHTKAARTEN
Tussen 1898 en 1940 zijn er, zo blijkt uit een telling van afbeeldingen in het Regionaal Archief Tilburg, honderden ansichtkaarten met foto’s van het Wilhelminapark uitgegeven, waaronder ruim zestig ansichtkaarten waarop de ingang aan de Gasthuisstraat te zien is, met de hertenbeelden. Regelmatig waren er groepjes mensen gefotografeerd bij de ingang van het Wilhelminapark. Rond 1900 werden er ansichtkaarten gedrukt in Amsterdam. In de latere jaren werden ze meestal gedrukt in Tilburg.(6)
De ansichtkaarten, meestal met zwart-wit foto’s, geven een goede indruk over de staat waarin de hertenbeelden in al deze jaren hebben verkeerd. Bijgaand is een ansichtkaart weergegeven met een uitzonderlijke foto, vermoedelijk uit 1913. Hierop is alleen het hertenbeeld met gebogen voorpoten te zien. Het hertenbeeld met gestrekte voorpoot is met sokkel en al weg, wellicht voor onderhoud.
Uit het aantal ansichtkaarten waarop de ingang van het Wilhelminapark is afgebeeld (meer dan zestig in een periode van krap veertig jaar) kan worden afgeleid dat de ingang van het Wilhelminapark, geflankeerd door de hertenbeelden, bij de inwoners van Tilburg, fotografen en uitgevers van ansichtkaarten geliefd waren. In de loop der jaren hadden ze de functie van trefpunt gekregen. Op Koninginnedag (31 augustus) werden sinaasappels op de geweien van de hertenbeelden geprikt.(7) In een magazine over het Wilhelminapark heeft één van de geïnterviewden verteld dat zij in haar jeugdjaren, samen met haar broer, de hertenbeelden tijdens het boodschappen doen weleens had beklommen.(8)
DE LOTGEVALLEN VAN DE HERTENBEELDEN TIJDENS EN NA DE TWEEDE WERELDOORLOG
De hiernaast afgebeelde, ingekleurde ansichtkaart geeft de toestand weer waarin de hertenbeelden in 1940 verkeerden. Tijdens de Tweede Wereldoorlog ging in Tilburg het gerucht dat de Duitsers de hertenbeelden in beslag hadden genomen en afgevoerd. Volgens andere geruchten waren de hertenbeelden afgevoerd wegens een tekort aan metaal.
De editie van 11 mei 1945 van de Tilburgsche Courant, een week na de capitulatie van Duitsland, bevatte een bericht op naam van een zekere Claudius (pseudoniem van Pierre van Beek), die zich afvroeg wat er met de bronzen hertenbeelden was gebeurd nadat ze door de Duitsers waren gestolen. In de editie van 19 mei 1945 van de Tilburgsche Courant deelde hij mee dat de hertenbeelden uit voorzorg waren opgeslagen in de buurt van een kano-station aan het Wilhelminakanaal. Uit het artikel blijkt niet wanneer de hertenbeelden in opslag zijn genomen. Wat er in de oorlogsjaren met de sokkels is gebeurd, is evenmin duidelijk. In het artikel is over de sokkels niets meegedeeld en in het online-beeldarchief van het Regionaal Archief Tilburg zijn er geen ansichtkaarten of foto’s van de ingang van het Wilhelminapark, daterend uit de periode 1940-1945.
In de editie van 19 mei 1945 van de Tilburgsche Courant schreef Van Beek dat de hertenbeelden niet in brons waren gegoten zoals tot dan toe kennelijk werd aangenomen, maar in zink. Hij liet zich niet uit over de toestand de waarin de hertenbeelden zich bevonden, of ze intact waren of in enige of ernstige mate beschadigd.
Na de vondst in mei 1945 is de beeldengroep “Liggende herten” niet teruggeplaatst bij de ingang van het Wilhelminapark. In een artikel in de editie van 24 augustus 1951 van de Nieuwe Tilburgsche Courant had de afdeling Gemeentelijke Publieke Werken van de gemeente Tilburg bij navraag aangegeven dat de beelden in een dramatisch slechte staat verkeerden. De geweien waren kapot, in de hertenkoppen zaten gaten en delen van de poten ontbraken. Reparatie was niet mogelijk. De restanten van de hertenbeelden werden dan ook als oud ijzer verkocht. Er waren geen plannen voor het laten vervaardigen van vervangende exemplaren.(9)
Uit het artikel blijkt niet of bij de Koninklijke Fabriek F.W. Braat, die de hertenbeelden in juni-augustus 1898 had gegoten, navraag is gedaan naar restauratiemogelijkheden en/of het gieten van vervangende exemplaren. Ook blijkt uit artikel niet wanneer de restanten van de hertenbeelden als oud ijzer zijn verkocht.
Met het oog op het voornemen een volière te plaatsen beijverde Jan Triborgh (auteurspseudoniem van Johannes Josephus Maria Antonius (John) Majoie, Tilburg, 11 juni 1910 – 1974) zich in de edities van 11 december 1952, 20 april 1953 en 1 december 1953 van de Nieuwe Tilburgsche Courant voor de terugkeer van de hertenbeelden, waarvan hij veronderstelde dat het bronzen beelden waren, die verdwenen waren.
1996: HERINRICHTING WILHELMINAPARK
Het artikel in de editie van 24 augustus 1951 van de Nieuwe Tilburgsche Courant raakte in de vergetelheid. Ter gelegenheid van de herinrichting in 1996 van het Wilhelminapark kwamen de hertenbeelden weer ter sprake. Het Bestemmingsplan Theresia Loven Besterd bevat twee uit 1986 daterende bijlagen waarin de gemeente Tilburg in het kader van beschermd stadsgezicht haar visie kenbaar maakte op het Wilhelminapark. Hierin werd gememoreerd dat ten tijde van de opening in 1898 van het Wilhelminapark notabele omwonenden twee gietijzeren hertenbeelden hadden geschonken, die geplaatst waren bij de zuidelijke ingang en verdwenen waren.(10) Landschapsarchitectenbureau B en B in Amsterdam, dat de herinrichting van het park ter hand had genomen, had over de herplaatsing van de hertenbeelden aangegeven dat de tijden waren veranderd en dat de behoeften en wensen anders waren.(11)
Bij de ingang van het Wilhelminapark aan de Gasthuisstraat, op deze kaart met een rode cirkel gemarkeerd, herinnert tegenwoordig niets meer aan de hertenbeelden.
2022: HET BRABANTS DAGBLAD
Vooruitlopend op het 125-jarig bestaan in 2023 van het Wilhelminapark is op 6 december 2022 in de editie-Tilburg van het Brabants Dagblad het artikel “Liggen bronzen herten van het Wilhelminapark in iemands tuin?” verschenen. In dit artikel heeft de aan het Brabants Dagblad verbonden journalist Bas Vermeer (Stadsgezicht Tilburg) de ontstaansgeschiedenis van de hertenbeelden beschreven en hun lotgevallen tijdens en na de Tweede Wereldoorlog.(12)
Bij het ter perse gaan van “Liggen bronzen herten van het Wilhelminapark in iemands tuin?” was niet duidelijk wat er na de Tweede Wereldoorlog met de hertenbeelden was gebeurd. In de avond na publicatie stuurde een van de lezers van het Brabants Dagblad een kopie van het artikel in de editie van 24 augustus 1951 van de Nieuwe Tilburgsche Courant, waarin beschreven was dat de hertenbeelden dermate ernstig waren beschadigd, dat de restanten ervan als schroot werden afgevoerd.(13) In het aanvullend artikel “Vernield, met gaten in de kop: verwaarloosde hertenbeelden Wilhelminapark werden met het oud ijzer verkocht” in de editie van 14 december 2022 van het Brabants Dagblad stelde Bas Vermeer de lezers en lezeressen van het Brabants Dagblad hiervan op de hoogte.(14)
2023: 125-JARIG BESTAAN WILHELMINAPARK
Ter gelegenheid van het 125-jarig bestaan van het Wilhelminapark worden in 2023 voor en door de buurt waarin het Wilhelminapark ligt, tal van activiteiten georganiseerd. De opening van het jubileumjaar vindt plaats op 12 januari 2023. In ieder seizoen zal er een bomen- en een stadswandeling door en rond het park zijn. In het voorjaar staan de Museumweek, Koningsdag en Dag van het park op het programma. In de zomer zijn de festivals Luna Luna Luna tijdens de kermis en Wilhelminapark viert de Zomer in augustus weer te bezoeken. In het herfstseizoen kijken we tijdens Open Monumenten binnen bij een aantal monumentale panden en komt er wederom een kunstwandeling door de wijk. In de winter wordt het jubileumjaar afgesloten met een sfeervol kerstevenement. Andere activiteiten in het jubileumjaar zijn onder andere Pop-Up kunstmiddagen en tuinconcertjes en de lounchemuziekochtend keert weer terug. Informatie over al deze activiteiten wordt gepubliceerd op Stadsnieuws, Facebook en op https://www.wilhelminaparktilburg.nl (Wilhelminapark 125 jaar).
| OPROEP De hertenbeelden die van 1898 tot 1940 bij de ingang van het Wilhelminapark in Tilburg hebben gestaan, waren een geschenk van welgestelde omwonenden van het park. Bij de onthulling ervan zouden oorkonden worden uitgereikt, waarop de namen van de donateurs waren vermeld. Heeft u een dergelijke oorkonde in uw bezit? Of heeft u familie gehad die in 1898 in de omgeving van het Wilhelminapark woonde en een donatie heeft gedaan? Als dat zo is, wil ik graag met u in contact komen. Met uw informatie komt er weer wat meer duidelijkheid in de geschiedenis van de hertenbeelden. U kunt mij benaderen via e-mail. Bij voorbaat hartelijk dank. TWM van Berkel |
De Meern, 14 maart 2023,
TWM van Berkel
Noten
(1) https://www.geheugenvantilburg.nl/page/12017/opening-van-het-wilhelminapark
(2) De eerste en tweede uitvoering van “Liegende Hirsche”
(3) In de negentiende eeuw was in Duitsland voor het verveelvoudigen van beelden een reproductievergunning vereist. De gieterij in kwestie sloot hiertoe een op vergoedingen gebaseerde overeenkomst met de beeldhouwer. Op die manier verkreeg de gieterij het exclusieve reproductierecht. Het is niet bekend of een reproductievergunning moest worden gevraagd wanneer een beeldhouwer was overleden. Mogelijk verliepen bij het overlijden van een beeldhouwer diens rechten (mededeling dr. J. Mende, Stadtmuseum Berlijn). Zie verder: Christian Daniel Rauch: “Liggende herten” (Zeist).
(4) Zie:
– Zink in Nederland – Het gebruik van het metaal zink in de 19e eeuw (Amsterdam, 1983, p.26)
– https://www.delftkijkt.nl/FABRIEKEN%20EN%20BEDRIJVEN%201.html
(5) Zie:
– https://stadsmuseumtilburg.nl/nieuws/handel-en-nijverheid-voormalig-gemeentehuis-tilburg-terug/
– http://www.dedriearchitecten.com/projecten/stadhuis-tilburg
(6) Regionaal Archief Tilburg. Voor deze fotoreportage is alleen gebruik gemaakt van het online-beeldarchief van het Regionaal Archief Tilburg. Het online-beeldarchief bevat niet de complete collectie van het Regionaal Archief Tilburg. Veel foto’s, ansichtkaarten en andere documenten staan om reden van privacy of auteursrecht niet online.
(7) http://www.cubra.nl/bijnamen_Tilburg/4_gebouwen_straten_zaken.htm; De Tilburgsche Koerier, 12 maart 1981
(8) https://issuu.com/bded/docs/e-magazine_wilhelminapark_tilburg
(9) Mededeling R. de Wit aan B. Vermeer (Brabants Dagblad), 6 december 2022.
(10) https://www.tilburgers.nl/herplaatsing-reele-optie/.
(10) “Bestemmingsplan Theresia Loven Besterd” Toelichting inclusief bijlagen (Tilburg, 2006, pp. 109 en 114).
(11) https://www.tilburgers.nl/herplaatsing-reele-optie/.
(12) Brabants Dagblad, editie Tilburg, 6 december 2022.
(13) Zie de voorgaande paragraaf “De lotgevallen van de hertenbeelden tijdens en na de Tweede Wereldoorlog”.
(14) Brabants Dagblad, editie Tilburg, 14 december 2022.
→ Christian Daniel Rauch: “Liegende Hirsche”
→ CHRISTIAN DANIEL RAUCH
H.M. Koningin Wilhelmina (Den Haag, 31 augustus 1880 – Apeldoorn, 28 november 1962) was van 23 november 1890 tot 4 september 1948 koningin der Nederlanden (van 23 november 1890, de overlijdensdatum van koning Willem III, haar vader, tot haar achttiende verjaardag in 1898 was koningin Emma, haar moeder, regentes).