Ontwerp: Britt Nelemans
Uitvoering: Britt Nelemans (belettering); Ton Mooy (portretmedaillon en keeshond)
Materiaal gevelsteen: hardsteen
Stadhuis, Stadhuisbrug 1, Utrecht, onder in de gevel van de huizen De Ster en Leeuwensteyn
Onthuld op 11 oktober 2021
__________
het portretmedaillon
de keeshond met speer en vrijheidshoed
informatiebordje woning Pieter Quint Ondaatje, Lange Nieuwstraat 18 (Bellamy-huis), Utrecht
AANLOOP NAAR EN ONTHULLING VAN “PIETER QUINT ONDAATJE”
De gevelsteen “Pieter Quint Ondaatje” herinnert aan de periode 1783-1786, waarin Quint Ondaatje in Utrecht leiding gaf aan de patriotten in hun strijd voor veranderingen in het Utrechtse stadsbestuur die tot democratie moesten leiden. Eerdere pogingen om in Utrecht een gedenkteken voor hem te plaatsen, waren op niets uitgelopen.
1986(1)
- 21 april: Machteld Maria Versnel-Schmitz (Bilthoven, 8 september 1940 – Utrecht, 29 juli 2019), raadslid namens D66, stelt voor een ontwerpprijsvraag uit te schrijven voor een standbeeld van Quint Ondaatje met als motivatie dat hij een voorvechter was van de democratie. De kosten van het ontwerpen en vervaardigen zouden kunnen worden gedragen door het Fonds Stadsverfraaiing. B en W van Utrecht wint advies in bij Jules Edouard Anne Louis (Eduard) Struick (Den Haag, 1927 – Utrecht, 1997), historicus, publicist en archivaris van de Gemeentelijke Archiefdienst Utrecht. Struick geeft een negatief advies. Volgens hem was in de jaren 1785-1787 niet de stad Utrecht het centrum van de patriottenbeweging maar het toenmalige Holland, waren de patriotten in Utrecht een minderheid die zich op weinig democratische wijze van de macht meester had gemaakt en was Quint Ondaatje niet de voorman bij uitstek geweest van patriottische Utrechtse studenten.
- 1 juli: in een artikel in het Utrechts Nieuwsblad / Nieuwe Zeister Courant staat dat B en W van Utrecht het voorstel van Versnel-Schmitz afwijst. De Gemeentelijke Archiefdienst zal in 1987 een expositie organiseren over de patriotten in Utrecht en met name het aandeel belichten van Utrechtse studenten.
1994(2)
- 15 februari: Christopher Ondaatje, een Canadese zakenman en filantroop en afstammeling van Quint Ondaatje, stelt 80.000 gulden ter beschikking voor het vervaardigen van een standbeeld van Quint Ondaatje. Zijn idee hierover was ontstaan tijdens de totstandkoming van het boek De burgher en de burgemeester waarin Quint Ondaatje, in de titel aangeduid met de in de tijd van Quint Ondaatje gebruikelijke benaming “burgher” vanwege zijn gemengde afkomst, een van de hoofdpersonen is. De schrijver, jhr. mr. H.G.A. Hooft, is bevriend met Ondaatje. Het aanbod van Ondaatje strekt zich uit tot de kosten van het standbeeld. De sokkel zal moeten worden bekostigd door de gemeente Utrecht, die wat betreft Ondaatje ook een plek moet vinden waar het beeld historisch gezien tot zijn recht komt. Op verzoek van Ondaatje heeft Carla C. Rutgers-Hendriksen (Gouda, 1944) een ontwerp gemaakt van het standbeeld: een roepende patriot, met naast zich een keeshond, symbool voor de patriotten.
- Juli: de Adviescommissie Beeldende Kunst van de gemeente Utrecht buigt zich over het voorstel van Ondaatje en stelt voor het beeld in het stadhuis van Utrecht te plaatsen, bij andere beelden van historische personen. Plaatsing op de Neude acht de Adviescommissie niet haalbaar vanwege op handen zijnde herinrichtingswerkzaamheden. De financiering van de kosten van het vervaardigen van de sokkel en van het plaatsen van het beeld wordt niet ingevuld; de Adviescommissie wil niet dat de kosten in rekening worden gebracht bij het Fonds Stadsverfraaiing.
- Eind 1994: De gemeente Utrecht heeft geen contact gezocht met Ondaatje.(3) Ondaatje deelt mee dat hij door tegenvallende bedrijfsresultaten moet afzien van schenking.
2007(4)
- Ondaatje wil de gemeente Utrecht opnieuw een standbeeld van Quint Ondaatje schenken. Hij stelt voor een grote uitvoering van het standbeeld in de openbare ruimte te plaatsen. Een kleinere uitvoering in het stadhuis vindt hij niet gepast. Plaatsing naast het stadhuis of op de Neude blijkt niet haalbaar. Ondaatje kan zich niet vinden in plaatsing op het plein voor Het Utrechts Archief aan de Hamburgerstraat in Utrecht; deze plek is in zijn ogen niet passend. Het aanbod van Ondaatje verloopt zonder dat er verder actie komt.
2018(5)
- De gemeenteraad van Utrecht neemt een motie aan, ingediend door D66 en de SP, waarin zij voorstellen een van de vergaderzalen in het stadhuis te vernoemen naar Quint Ondaatje.
De gevelsteen(6)
- Eind 2010-er jaren: Rietje de Bruijn, bestuurslid van het UGTF (Utrechts Geveltekenfonds) brengt in het UGTF het idee ter sprake een gevelsteen te ontwerpen ter herdenking van Quint Ondaatje. Het informatiebordje op de gevel van de Lange Nieuwstraat 18 in Utrecht waarop is vermeld dat hij en zijn geestverwant Jacobus Bellamy hier hebben gewoond, is wat het haar betreft ontoereikend als herdenkingsteken.(7) Door de opkomst in Nederland in 2020 van de Black Lives Matter-beweging, die haar oorsprong had in de Verenigde Staten, sloeg het idee van De Bruijn meer en meer aan, mede omdat in Nederland weinig aandacht was voor helden van kleur zoals Quint Ondaatje, wiens vader Tamil was.
- 25 augustus 2020: de gemeenteraad van Utrecht spreekt zich in meerderheid uit voor het voorstel van Pepijn Zwanenberg (Roermond, 1969), raadslid namens GroenLinks, met steun van D66, PvdA en SP, om ter herinnering aan Quint Ondaatje een gevelsteen te plaatsen. In de ogen van Zwanenberg is Quint Ondaatje een onomstreden held. In de 2020-er jaren staan “oude helden” ter discussie, waarmee Zwanenberg kan doelen op bijvoorbeeld het omstreden standbeeld in Hoorn van Jan Pieterszoon Coen. Zwanenberg vindt het belangrijk dat aandacht wordt besteed aan helden die ons op een positieve manier verbinden met het verleden. B en W van Utrecht gaat akkoord. Zij gaat op zoek naar een passende plek, waarbij de Neude in beeld komt evenals het stadhuis, vanwege het feit dat omdat op de Neude, nabij het stadhuis, op 20 maart 1786 de Utrechtse schutterij de eed aflegde op het nieuwe stads-/regeringsreglement. Omdat de gemeente een gevelsteen voor Quint Ondaatje vindt passen bij de gevelstenen ter herdenking van 300 jaar Vrede van Utrecht en 100 jaar algemeen kiesrecht die in respectievelijk 2013 en 2019 aan de straatzijde van het stadhuis aan de Stadhuisbrug zijn geplaatst, zal de gevelsteen “Pieter Quint Ondaatje” bij deze gevelstenen worden gevoegd.(8) Ondaatje, benaderd door het UGTF, geeft te kennen de kosten van ontwerp en vervaardiging van de gevelsteen voor zijn rekening te nemen. Eigenlijk gaat zijn voorkeur uit naar een standbeeld maar hij kan zich ook vinden in een gevelsteen als gedenkteken. In zijn ogen is Quint Ondaatje de kampioen van de democratie.(9)
Plaatsing en onthulling(10)
Op 11 oktober 2021 is de gevelsteen “Pieter Quint Ondaatje” onthuld door Sharon Dijksma (Groningen, 16 april 1971), burgemeester van Utrecht, en – namens Christopher Ondaatje – jhr. mr. H.G.A. Hooft, de auteur van De burgher en de burgemeester. De onthullingshandeling was het weghalen van de vlag van de stad Utrecht waarmee de gevelsteen was bedekt. De gevelsteen is onderaan de gevel van de huizen De Ster en Leeuwensteyn geplaatst.
Op de gevelsteen staan de naam van Quint Ondaatje, jaar en plaats van geboorte en overlijden, zijn handtekening, de biografische tekst DEMOCRATISCH PATRIOT – LEIDER VAN DE REVOLUTIE IN UTRECHT 1783-1786, een portretmedaillon en een afbeelding van een keeshond met speer en vrijheidshoed.
De onthulling van “Pieter Quint Ondaatje” werd vergezeld door de uitgifte van het boek Pieter Quint Ondaatje – Revolutieleider in Utrecht, geschreven door Paul Krijnen (secretaris van het UGTF), met medewerking van Rietje de Bruijn en Dilip Tambyrajah (stichting Nederland – Sri Lanka) over het leven van Quint Ondaatje in Ceylon (het huidige Sri Lanka), Nederland, België, Frankrijk en Nederlands-Indië. De uitgave van het boek was mogelijk gemaakt door financiële steun van Hans Hoevenaar, verwant aan de echtgenote van Quint Ondaatje, en Hans Versnel, de weduwnaar van Machteld Versnel-Schmitz, die zich in 1986 sterk had gemaakt voor een gedenkteken voor Quint Ondaatje.
Van 7 tot 31 oktober 2021 werd in de Bibliotheek Utrecht aan de Neude een tentoonstelling over Quint Ondaatje gehouden. Op deze tentoonstelling, ontworpen door Paul Krijnen en Dick Goosen (fotograaf en vrijwilliger bij Het Utrechts Archief met foto’s/fotografie als aandachtsgebied), was op negen panelen met tal van foto’s en afbeeldingen aandacht besteed aan het leven van Quint Ondaatje.
HET PORTRETMEDAILLON
Het portretmedaillon links op de gevelsteen toont een gespiegelde afbeelding van een gravure, vervaardigd omstreeks 1860 door Johannes Arnoldus Boland (graveur, prentkunstenaar, reproductiegraficus, Geesteren, 19 december 1838 – Amsterdam, 30 december 1922). Deze gravure is waarschijnlijk vervaardigd als illustratie in Times and Memorials of Peter Philip Juriaan Quint Ondaatje (C.M. Davies, Werken van het Historisch Genootschap gevestigd te Utrecht, nieuwe serie, deel 18, Kemink and Son, Utrecht, 1870). Bij het vervaardigen van deze gravure had Boland het oorspronkelijke portret van Quint Ondaatje gebruikt dat getekend was door Jean Fouquet, een schilder en portrettekenaar die leefde in de tweede helft van de achttiende eeuw. Om redenen van balans in de compositie heeft Britt Nelemans in overleg met het bestuur van het UGTF gekozen voor een gespiegelde afbeelding van de gravure van Boland.(11)
DE KEESHOND MET SPEER EN VRIJHEIDSHOED
Rechts op de gevelsteen is de afbeelding van een Nederlandse keeshond aangebracht. De tenen van de rechter voorpoot omklemmen een speer, waarvan de punt naar beneden is gericht. Bovenop de speer prijkt een hoed.
De afbeelding van de Nederlandse keeshond is een verwijzing naar de patriotten. De aanhangers van stadhouder Willem V noemden de patriotten kezen, verwijzend naar Cornelis (Kees) de Gijselaar, één van hun leiders. Op spotprenten in de 1780-er jaren werden patriotten uitgebeeld als keeshond of werden zij vergezeld door een of meerdere keeshonden.(12) De patriotten zelf droegen insignes waarop een keeshond was afgebeeld.(13)
De hoed op de speer is een vrijheidshoed, een symbool waarvan het gebruik teruggaat tot de klassieke oudheid, waarin is beschreven dat tot slaaf gemaakten die waren vrijgelaten of vrijgekocht, als teken van hun vrijheid een hoofddeksel mochten dragen. Ten tijde van de Tachtigjarige Oorlog verwerkten Nederlandse opstandelingen de vrijheidshoed in onder andere beeldhouwwerken, glasschilderwerken, illustraties en munten. De vrijheidshoed was dan vaak te zien op een spies of speer, symbool van zelfverdediging.(14) Ten tijde van Quint Ondaatje maakten de patriotten gebruik van deze symboliek.(15)
Noten
(1) Een gevelsteen voor Quint Ondaatje (Paul Krijnen in: Oud-Utrecht, oktober 2021).
(2) Een gevelsteen voor Quint Ondaatje (Paul Krijnen in: Oud-Utrecht, oktober 2021).
(3) Algemeen Dagblad regio Utrecht (5 september 2020).
(4) Een gevelsteen voor Quint Ondaatje (Paul Krijnen in: Oud-Utrecht, oktober 2021).
(5) Een gevelsteen voor Quint Ondaatje (Paul Krijnen in: Oud-Utrecht, oktober 2021).
(6) Een gevelsteen voor Quint Ondaatje (Paul Krijnen in: Oud-Utrecht, oktober 2021).
(7) https://ugtf.nl/wp/nieuwsbrief-ugtf (augustus 2020). Het huis is gebouwd in 1650 en bestaat nog steeds (https://huispedia.nl). Bij de renovatie in 1976 werd boven het raam naast de voordeur een gevelsteen geplaatst waarop het huis werd aangeduid met de naam Bellamy-huis (https://ugtf.nl). Op deze gevelsteen is de naam van Quint Ondaatje niet genoemd.
(8) DUIC (9 september 2020). Datum eedsaflegging Schutterij: https://www.laurensschulman.nl. De reeds geplaatste gevelstenen: Vrede van Utrecht 1713-2013 (Britt Nelemans, 8 november 2013) en 100 jaar algemeen kiesrecht 1919-2019 (Britt Nelemans en Ton Mooy, 27 september 2019).
(9) Algemeen Dagblad regio Utrecht (5 september 2020).
(10) Zie: https://ugtf.nl/wp/__trashed/.
(11) Mededelingen van Paul Krijnen aan Theo van Berkel, 13 augustus 2023.
(12) http://www.hetwoudderverwachting.nl/keeshond.html.
(13) https://www.utrechtaltijd.nl/verhalen/strijd-in-utrecht-patriotten-vs-oranjegezinden/.
(14) https://nl.wikipedia.org/wiki/Vrijheidshoed.
(15) Zie bijvoorbeeld https://www.teylersmuseum.nl.
mr. dr. Pieter Philip Juriaan Quint Ondaatje (Colombo, 18 juni 1758 – Batavia, 30 april 1818): leider van 1783 tot 1786 van de Utrechtse patriotten die in augustus 1786 het corrupte, oligarchische Utrechtse stadsbestuur afzetten en verkiezingen organiseerden, die leidden tot een gekozen stadsbestuur, de Pretense Raad, dat gecontroleerd werd door de burgerij. Utrecht was hiermee de eerste stad in Europa waarin democratische hervormingen werden doorgevoerd. In september 1786 vertrok Quint Ondaatje naar Leiden, alwaar hij op 13 januari 1787 promoveerde in de rechten. Bij de Pruisische inval in september-oktober 1787 werd de macht van de stadhouder hersteld en kwam er een einde aan het bestuur door de Pretense Raad. Quint Ondaatje, na in Wijk bij Duurstede tegen invallende troepen te hebben gevochten, week op 2 oktober 1787 uit naar Hamburg en reisde door naar Oostende en Brussel. Op 9 april 1790 vestigde hij zich in Gent. Omdat Gent niet veilig bleek voor patriotten, trok Quint Ondaatje naar Duinkerke. In juli 1792 ging hij in Franse legerdienst en nam hij deel aan militaire acties in Nederland. Op 12 september 1793 vestigde hij zich in Calais, waar hij op 7 mei 1794 in het huwelijk trad met Christina Hoevenaar (Utrecht, 7 december 1766 – Batavia, 12 augustus 1818). Uit dit huwelijk werden tien kinderen geboren.
Op 11 maart 1795 vestigde Quint Ondaatje zich in Den Haag. Willem V was afgezet en verdreven en in de Nederlanden was de Bataafse Republiek opgericht. Quint Ondaatje ging zich opnieuw met politiek bezighouden, waarbij hij de rechten van de mens voorop stelde en een voorvechter was van vrijheid van meningsuiting en volkssoevereiniteit. Hij vervulde een aantal overheidsfuncties.
In 1815 benoemde koning Willem I Quint Ondaatje tot ambtenaar in Nederlands-Indië. Quint Ondaatje vestigde zich in Batavia, waar hij woonachtig en werkzaam was tot aan zijn overlijden.
Volgens een aantal bronnen werd de Revolutie in Utrecht opgemerkt in het buitenland. De Amerikaanse gezant in Den Haag schreef hierover aan Thomas Jefferson, president van de Verenigde Staten..
Bronnen en verdere informatie:
– https://historiek.net
– https://m.ifthenisnow.nl/nl/personen/quint-ondaatje
– https://www.canonvannederland.nl
– https://www.dbnl.org: Mr. dr. Pieter Philip Juriaan Quint Ondaatje (P.J. Blok, P.C. Molhuysen)
– https://www.dbnl.org: Politiek als leerproces – Het patriotisme in Utrecht 1783=1787 (N.C.F. van Sas)
– https://www.oud-utrecht.nl